José María Arguedas

Piruw mama llaqtayuq qillqaq

José María Arguedas
Edit the value on Wikidata
Kawsaynin
Tukuy sutin José María Arguedas Altamirano Edit the value on Wikidata
Paqarisqa Antawaylla Edit the value on Wikidata, iniru 18, 1911 Edit the value on Wikidata
Suyun Piruw Edit the value on Wikidata
Wañusqan Lima Edit the value on Wikidata, disimri 2, 1969 Edit the value on Wikidata
Wañusqanrayku Sipikuy Edit the value on Wikidata (disparo en la sien (es) T'ikray Edit the value on Wikidata)
Ayllun
Warmin/Qusan Celia Bustamante (es) T'ikray  (1939 -  1967)
Sybila Arredondo (es) T'ikray  (1967 -  1969) Edit the value on Wikidata
Ascent
Education
Hatun yachay-wasi Mama Llaqtap San Markus Kuraq Yachay Sunturnin Edit the value on Wikidata
Simikunan Kastilla simi
Qichwa Edit the value on Wikidata
Llamk'anan
Llamk'anan antropólogo (es) T'ikray, Harawiq, novelista (es) T'ikray, T'ikraq, etnólogo (es) T'ikray, escritor de cuentos (es) T'ikray, indigenista (es) T'ikray, ensayista (es) T'ikray, profesor universitario (es) T'ikray, Willay kamayuq-wan Kawpaq runa Edit the value on Wikidata
Employers Mama Llaqtap San Markus Kuraq Yachay Sunturnin
Universidad Nacional Agraria La Molina (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Aswan riqsisqa qillqasqan Uku Mayukuna
Llipin Yawarkuna
Patamanta atuq itaq uraymanta atuq
El Sexto (es) T'ikray Edit the value on Wikidata
Military service
Hawa-puriq
IMDb nm0034546 Edit the value on Wikidata


José María Arguedas Altamirano, (* 18 ñiqin qhulla puquy killapi 1911 watapi paqarisqa Antawaylla llaqtapi, Apurimaq suyupi; 2 ñiqin qhapaq raymi killapi 1969 watapi wañusqa Lima llaqtapi), Piruw mama llaqtayuq qillqaq, runakunap kawsayninmanta achkata willaspa qillqarqan.

José María Arguedas
José María Arguedas
Kawsaymanta qusqakuna
Paqariy sutin José María Arguedas Altamirano
Paqarisqa Piruw, 18 ñiqin qhulla puquy killapi 1911 watapi,
Antawaylla
Wañusqa Piruw, 2 ñiqin qhapaq raymi killapi 1969 watapi,
Lima (58)
Rurasqankuna qillqaq, runa yachaq, willachikuq
Aswan riqsisqa qillqasqan: Los Ríos Profundos Todas las Sangres

Lliwmanta astawan Kastilla simipi qillqaspa, achkatapas Qhichwa simipi willarqan. 1956 watapi Pukyu llaqtapi Inkarrí nisqamanta willasqakunata qillqamurqan. Qhichwa runapura achka takiykunata uyarispa qillqarqan, Jorge Lira sutiyuq masinwanpas. Piruwpi wiraqucha qhapaqkunap kamachiyninrayku llakipayakuspa, 1969 wañuchikurqan.

Yayanqa rimapukuqsi karqan, Víctor Manuel Arguedas Arellano sutiyuqsi, mamantaq Victoria Altamirano sutiyuqsi.

Kawsay qillqa llamk'apuy

José María Arguedas Altamirano, nasirqa chunka pusaqniyuq enero killapi waranqa isqun pachak chunka hukniyuq watapim Antawaylla llaqtapi, Antawaylla pruwinsya, Apurimaq suyu nisqapi. Taytanmi karqa Victor Manuel Arguedas Arellano, Qusqu llaqtamanta abogado achka llaqtakunapim juez kaypi purirqa, mamanñataqmi Victoria Altamirano Navarro sutiyuq karqa, Antawayllapi qapaq runa aylluyuq karqa. Iskay wata suqta killachayuq kachkaptinmi mamitan wañukurqa, kulikuwan unquspan; chaymi taytan-law awilanwan tiyapakurqa, Teresa Arellano sutiyuq, Antawaylla llaqtapi.

1915 watapi taytanta Juez de Primera Instancia Lukana pruwinsyapi Ayakuchu suyupi nombraptinku chay llaqtaman rirqa, manaraq unay tiyachkaspa San Juan Lukanapi asindayuq qapaq warmiwan taytanqa kasararukurqa, Grimanesa Arangoitia Iturbi Viuda de Pacheco sutiyuqwan chaymi kachkan (1917) waranqa isqunpachak chunka qanchisniyup watapi. Hinaptinmi warmallaraq José Mariaqa Lukana llaqtaman viajarqa, qipamamanwan huñunakunanpaq; yuyarinapaq hinam viajasqa, chaytam wiñaypaq yuyarirqa. Chay musuq ayllunqa Pukyu llaqtapi tiyarqa, capital de provinciapi. 1919 watapi, Augusto B. Leguía kamachikuynin qallarichkaptin, taytanqa, contrapartin politikamanta kaptin, Juez kayninmantam qarquchikurqa hinaptinmi abogado litigante kasqanman kutiykuspan hinaspapas viajeroman kutirikurqa, purisqan raykum maynillanpi ayllunta watukarqa.

Kay warmakaspan tiyasqan timpu Arguedaspaqa mana qunqaymi qipamamanwan hinaspa qipamamanpa qari churin Pablo Pachecowan ñakarisqanta. Payqa qusanpa churintaqa millayllatañan chiqnirqa, hinaspanmi hacindapi yanapakuq runakunawan kuska tiyananpaq kamachirqa. Chay qipamamanpa qari churinqa maqarariq yunpayta sintichiq ima kasqa hinaspapas huk kuti mana munachkaqta qawachisqa india violasqanta. Kay hawa wawqinpa ruwasqantam wiñaypaq yuyanqa rikuchkanmanpashina sayachkaqta gamonal abusivo, ñakarichikuq rumi sunqu chaymanta lujurioso obra literaria qillqasqanpi. Indiyukunapa chawpillanpim kuyayta tarirqa ayllunkunapi mana kuyakuy tarisqanta, sutinchakuspa paykunapa kawsasqanwan, pachamamatan aswan kuyana nispan tawnachakurqa.

Julio killapi 1921 watapim qipamamanpa wasinmanta Aristides sutiyuq kuraq wawqinwan ayqikurqa; hacienda Viseca sutiyuman iskayninku rirqa, tiyunku Manuel Perea Arellanopaman, San Juan de Lucanas llaqtamanta pusaq kilumitro puriypi. Iskay watam chaypi tiyarqaku, mana taytayuq, kampu runawan kuskam tiyarqanku chakra llamkaypi yanapakuspanku. José Mariapaqa chay watakunallam allin sumaq kusisqa kawsaynin karqa. 1923 watapi ayqikusqanmanta kutimun taytan pusapamuptin, paytam unay puriysirqa may llamkaq risqanmanpas, chaypin yaqa iskay pachak llaqtakunta riqsirqa. Wakinmi kaykuna Wamanga, Qusqu hinaspa Awankay. Kay puchuq llaqtapim, wawqin Aristidespiwan, Colegio Miguel Grau Padres Marcedarioskunapaman internasqa yaykurqaku, chaykama taytanqa llamkayninwan purillachkan. Chay Peru llaqtapa uraynipi purisqan hinaspa Abancay colegiopi internado kasqantawan yuyarisqantam novelanpi qillqanqa Los Ríos Profundos sutiyuqta, kay kaqqa allinkaq qillqayninmi.

1925 watapi aksidintakuspa iskay diduntapas paña kaq makinmanta wituchikasqa. 1926 watapi Ica llaqtapi estudios secundarios nisqata qallarirqa, aqukama costa peruanapi, chay raykun tunpanta qunqarqa sierra llaqtakunapa kawsayninta chay warma kaspan tukuy yachasqantapas. Pay kikinmi ñakarirqa imaynas chaypi costa runa puna runata (serranukunata) pisichaspanku sarutyasqanta. 1928 watapim Huancayo llaqtaman purirqa, hinaya estudiachkan chaypin qallarirqa allin qillqaq runa kasqanta revista estudiantil Antorcha sutiyuqpi yanapakuspa. 1930 watapim Yauyos llaqtapi unay tiyarqa, taytanwan kuska. Iskay wata estudiasqanmanta chaymi (1929 watamanta 1930 watakama), Nuestra Señora de la Merced colegiopi examenta haywapurqa, Lima llaqtapi, mana maystruyuq may puna llaqtakunapichiki estudiasqanmanta.

1931 watapi, iskay chunka watayuqña kachkaspanmi, Lima llaqtapi tiyarqa chaypim yaykurqa Facultad de Letras de la Universidad Nacional Mayor de San Marcos nisqaman. Taytan wañusqan hawam, wataña tiyachkaptin, kawsananpaq pay kikinmi imatapas ruwanan mikunanpaq chaymi auxiliar-hina Administracion de Correos nisqaman yaykurqa llamkapakuq.

1933 watapi rikurichimun huk kuwintu qillqasqanta: Warma Kuyay sutiyuqta. 1935 watapi kaq rikurichillantaq Agua, qallariq kaqnin kuwintu libruta, chaywanmi chaskirqa Iskay kaq allinnin llamkay kasqanta Revista Americana de Buenos Aires llaqtamanta. 1936 watapim Augusto Tamayo Vargas, Alberto Tauro del Pino hukkunapiwan, Palabra sutiyuq revistatam hatarichirqaku, chay revistapin José Carlos Mariateguipa ideologianmanta rimarqaku. 1937 watapi prisu churachikun protestas estudiantiles nisqapi purisqanmanta general Camarotta chayamusqanwan, chaymi kasqa jefe de una misión policial de la Italia fascista. Penal “El Sexto” sutiyuqman Limapi pusachikurqa, pusaq killam chaypi wichqarayarqa, chaytapas qipaman kikin sutiyuq novela qillqananpaq yuyanqa.

Chaymanta as tunpantawan, Licenciaturayuqña Literaturapi Universidad San Marcospi, maystru-hina Colegio Nacional Mateo Pumacahua Sucuani llaqtapi yachachiyta qallarirqa, departamento del Cuzco nisqapi, Castellanota hinaspa geografiatawan yachachirqa (1939-1941). Alumnunkunawan kuskam, chay law llaqtakunapa folklorninmanta llamkarqaku. Chaypin yachakurqa etnólogo kasqanta. Chaynallataqmi Celia Bustamante Vernal sutiyuq warmiwan kasarakurqa, Peña Cultural Pancho Fierro nisqapa promotoranwan (1939), chayllapim artistakuna hinaspa intelectualkunapas huñunakurqa.

1941 watapi rikurichirqa Yawar Fiesta qillqasqan sutiyuqata, qallariqnin kaq novelanta. Octubre killapi 1941 watamanta nubimri killa 1942 watakamam, Ministerio de Educación qayan reforma de los planes de estudios secundarios nisqapi yanapananpaq. Profesorkunamanta sayaspan Congreso Indigenista Interamericano de Pátzcuaro nisqamanta 1942 watapi kutimuspan, kaqmanta profesor de Castellano yachisqanman Colegio Nacional Alfonso Ugarte, Nuestra Señora de Guadalupe chaymanta Mariano Melgarpiwan Lima llaqtapi yaykupun profesor-hina yachachisqanman.

1944 watapi unquyta qallarrin mana imapaqpas kallpayuq kay, pisipay, mana puñuy atiy, mana munachkaspa imapas munaq icha llakikuychu karqapas, chay raykum lisinsiata sapa kutilla mañakuq profesormanta llamkapakusqanpi. Chaykunatan yachakun wawqin Aristidesman kartasqanpi tunpantapas churallantaq kikin sapa punchaw qillqasqanpi El Zorro de Arriba y el Zorro de Abajo novela wañuptinña rikurichisqankupi. Pichqa watas, kikin willakusqan-hina, mana qillqayta atirqachu. Qaliyapurqanmi, ichaqa unquq-unqullamanmi tukupurqa.

1948 watapi, yachachisqan uraskunata pisiyachipurqaku hinaspapas manaña imapaqpas aypaqtaña qullqita Ministerio de Educacionpi profesor-hina llamkasqanmanta chaskirqa, comunistapaqmi propagandata ruwachkanki nispan. Qipamanqa wiñaypaq qarqupunku (1949). Manuel A. Odria sutiyuq dictador kamachikuynin chaypacha kachkarqa. Imaynaña kaptinpas, hinam llamkarqa huk institucionkunapi runapa kawsaynin waqaychananpaq hinaspa purichinanpaq.

Marsu killapi 1947 watapi Conservador General de Folklore del Misterio de Educación nispa sutichachikurqa, chaymanta Jefe de la Seccion Folklore nisqaman siqarqa, Bellas Artes, hinaspa kikin chay Ministerio de Educacionllapitaq karqa (1950-1952). Chaypim imaymanata ruwarqa allin Cultura Popular llipillan llaqtakunapi purinanpaq. Pay raykum, Jacinto Palacios, allin kaq Trovador Andino sutichasqa, kay kutimanta pacham chayraq Musica Andina grabayta qallarirqa chaymi 1948 watapi kachkan. Chay raykum mana haykappas-hina teatro Municipal hinaspa teatro Segura nisaqpas chayraq punkunta kicharqaku arte andino nisqaman.

1950 watamanta 1953 watakaman cursos de Etnología chaymanta Qhichwa rimaytawan Instituto Pedagógico Nacional de Varones nisqapi yachachirqa. 1953 watapin Director Instituto de Estudios Etnológicos kunan Museo de la Cultura Peruana sutiyuqpi sutichachikurqa, chunka watantinmi chaypi llamkarqa; hinallataqmi kamachirqa revista Folklore Americano sutiyuqta chaypas partinmi karqa Comité Interamericano de Folklore, chaypi ichaqa yanapakullarqa.

La Muerte de los hermanos Arango sutiyuq kuwintuwan, 1953 watapi riqsichisqanwanmi, llallirqa allin ñawpaqkaq primyuta Concurso Latinoamericano de Cuento México llaqtapi. 1954 watapi riqsichirqa taksa novelata Diamantes y Pedernales sutiyuq qillqasqanta.

Allin profesional kananpaq, Universidad Nacional Mayor de San Marcos especializakun Etnología yachaypi, grado de bachillerkaman chayarqa 20 -12 -1957 tesista La Evolucion de las Comunidades Indigenas sutiyuqta ruwarqa, chay llamkaywanpas Premio Nacional Fomento a la Cultura Javier Prado sutiyuqta 1958 watapi llallillantaq. Chaymi qallariy kutipi Europaman rirqa, Unesco becata quptin, España llaqtapi, hinaspa Francia llaqtapipas achka ruwaykuna estudiananpaq. España llaqtapi kachkaspanmi, Arguedas Zamora comunidadkunapa chawpinpi tapukachakuspa maskarqa, maypim kay andino kawsayninchikpa España lawpi sapin nispan maskarqa, chaymi tesis dukturalninpaq allin kanqa: Las Comunidades de España y el Perú, chaywanmi pichqa punchaw julio killapi 1963 watapi graduwakurqa.

1958 watapi riqsichirqa Los Rios Profundos, kay novelam paypa kawsayninmanta riman, chaywanmi 1959 watapi Premio Nacional de Fomento a la Cultura Ricardo Palma sutiyuqta chaskirqa. Kay novelanmi wakin qillqasmantaqa aswan allin nirqaku. 1958 watamanta 1968 watakaman catedrático de Etnología Universidad de San Marcospi karqa. Hinallataq Universidad Nacional Agraria La Molina nisqapipas 1962 watamanta 1969 watakama yachachirqa. 1961 watapi novela qillqasqanta riqsichirqa El Sexto sutiyuqta, chay qillqasqanwanpas, iskay kutiña, premio Nacional de Fomento a la Cultura Ricardo Palma 1962 watapi chaskirqa. Chay qillqasqanqa novelapuni Lima karsilpi kikinpa kawsayninmanta wichqarayaspan willakusqanmi, chay karsiltaqa wichqapunkuñam 1986 watapiraq.

1962 watapi riqsichirqa la Agonía de Rasu Ñiti. Chay watallapitaqmi Berlín Occidental (Alemania) llaqtaman rirqa, chaypin kicharikurqa qallariq kaq kutipi coloquio de escritores iberoamericanos, revista Humboldt sutiyuqpa hawanpi.

1963 watapi Director de la Casa de la Cultura del Perú sutichachikurqa, chaypi allinta profesional-hina llamkarqa; allinta llamkachkaspanmi, hamuq watapi llamkasqanta saqipurqa, presidente de la Comisión Nacional de Cultura nisqata sayapakuspa.

1964 watapi riqsichirqa allin munapakusqan qillqayninta: Todas las Sangres, allin sumaq novelan willakuymantam riman, chaywanmi achka clasi runa Perú llaqtapi tiyasqanta hinaspapas chiqninakuy-hina hawa llaqtakunapi kunan tiempo chayamusqanwan rikuchiyta munarqa. Chay watallapitaqmi yachachiypi llamkasqanmanta Palmas Magisteriales en el grado de Comendador hinaspa Resolucion Suprematawan kikin presidente Fernando Belaunde Terry prisedentipa firmasqan “gracias por los servicios prestados a favor de la cultura nacional” nispa riqsipurqaku. Director del Museo Nacional de Historia nispanmi suticharqaku, chaypim llamkarqa 1966 watakama.

1965 watapi, ñawpaq kaq warminmanta rakinakuspa, mama Sybila Arredondo sutiyuq Chile llaqtamanta warmiwan kasarakurqa, paywanmi wañunankama kuska tiyarqa. Unay watakunamanta Sybila karsilpi wichqachikurqa Perupi llaqtapi Sendero Luminoso terroristakunawanmi huñulla purinki nispa tunpachikuspan hinaptinmi 2002 watapiñam llaqtanmanpas kutirqa.

Allin profesionalhina llamkachkaspa, 1966 abril killapi Arguedas sipikuyta munarqa. Kay qillqaq runa sapa kuti yunpayta unquspa ñakarichkarqa ñawpa watakunamantaraq. Chaymantaqa, manaña allinñachu kawsaynin karqa. manañam pitapas rikuyta munaqñachu manam Ministerio de Educación nitaq mayqin llamkananmanpas riyta munaqñachu, aswan Universidad Agraria hinaspa San Marcos chayllapiñan yachachisaq nirqa. Rikunusichikurqa psiquiatra chilena Lola Hoffmann sutiyuqwan qaliyanampaq, paymi nirqa, hanpikuyta munaspaykiqa, qillqanallaykim nirqa. Chay raykum kuwintu librukunata rikurichirqa: Amor mundo y todos los cuentos 1967 watapi chaymanta, tunpan qipaman, wañuptinña: El zorro de arriba y el zorro de abajo rikurichirqaku.

1968 watapi Universidad de San Marcospi yachachiynin tukun, chaymanta, yaqa kuskalla, departamento de Sociología de la Universidad Nacional Agraria La Molina jefe nispan suticharqaku, chayllapiñam aswan llamkarqa. Chay watallataqmi premio Inca Garcilaso de la Vega nisqata chaskirqa, contribución al arte y las letras del Perú chay rayku. Chaypim runapa qayllanpi discursarqa: No soy un aculturado nispan.

Chaymanta, chay punchawkuna mana allin kaynin kaqmanta rikurimurqa hinaptin yapamanta sipikuynin munay rikurimullantaq chaymantapas rimallantaqmi qallariqnin pay kikinpa sapa punchaw qillqasqanpi, kaqllataqmi churarqa novelanman wañuptinña rikurimusqanpi. Universidad Agraria llamkasqanta kutichipun manañam llamkasaqñachu nispa hinaspa 28 noviembre killapi 1969 watapi universidad bañupi wichqarukuspan umanpi balyakurqa, chay raykum wañurqa, pichqa punchawpunim yunpayta ñakarispan (2 de diciembre 1969).

Panpakusqan punchaw, pay sapa punchaw kikin qillqasqanpi mañakusqanta-hina, tukipakuq tayta Máximo Damián Huamaní violinta waqaykachirqa almapa qayllanpi, arpista Luciano Chiara chaymanta dansaqkuna Gerardo Chiara hinaspa Zacarías Chiara-piwan kuska, hinaspam almapa qayllampi pisillata rimarqa, chay rimayninpiñtaqmi yuyarichirqa imaynas kuyay sunqu hawa runa indígena nisqa kasqanta, kuyayllatañam llakiykukurqa wañukusqanwan.

Qillqasqankuna llamk'apuy

  • Agua. Los Escoleros. Warma Kuyay (Willakuykuna, Compañía de impresiones y publicidad, Lima, 1935)
  • Yawar Fiesta (Kawsay rikch'a, Compañía de impresiones y publicidad, Lima, 1941)
  • Diamantes y Pedernales. Agua (Willakuykuna, Juan Mejía Baca y P.L. Villanueva, editores, Lima, 1954)
  • Los ríos profundos (Kawsay rikch'a, Losada, Buenos Aires, 1958)
  • El Sexto (Kawsay rikch'a, Juan Mejía Baca, Lima, 1961)
  • Túpac Amaru Kamaq taytanchisman. Haylli-taki. A nuestro padre creador Túpac Amaru. Himno-canción. (Harawi, Ediciones Salqantay, Lima, 1962)
  • La agonía de Rasu Ñiti (Willakuy, Taller Gráfico Ícaro, Lima, 1962)
  • Todas las Sangres (Kawsay rikch'a, Losada, Buenos Aires, 1964)
  • Pongoq mosqoynin (Willakuy, Ediciones Salqantay, Lima, 1965)
  • Oda al jet (Harawi, Ediciones de la Rama Florida, Lima, 1966)
  • Algunas observaciones sobre el niño indio actual y los factores que modelan su conducta (Hamut'aykuna, Consejo Nacional de Menores, Lima, 1966)
  • Notas sobre la cultura latinoamericana (Yuyaychakuykuna, con Francisco Miró Quesada y Fernando de Szyszlo, Taller Industrial Gráfica, Lima, 1966)
  • Amor Mundo y Todos los Cuentos (Willakuykuna, Francisco Moncloa, editores, Lima, 1967)
  • Las Comunidades de España y del Perú (Huk Liwru, Universidad Nacional Mayor de San Marcos, Lima, 1968)
  • Qollana Vietnam Llaqtaman / Al pueblo excelso de Vietnam, (Harawi, Federación de Estudiantes de la Universidad Agraria, La Molina, 1969)
  • El Zorro de Arriba y el Zorro de Abajo (Kawsay rikch'a, Losada, Buenos Aires, 1971)
  • Katatay y otros poemas. Huc jayllikunapas (Harawikuna, Sybila Arredondo de Arguedas-pa liwruchasqan, Instituto Nacional de Cultura, Lima, 1972)

Qhichwa simiman t'ikrasqa llamk'apuy

Hawa tinkikuna llamk'apuy

"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=José_María_Arguedas&oldid=670323" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)