Wak'as munisipyu nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
Contenido eliminado Contenido añadido
Sin resumen de edición |
aSin resumen de edición |
||
Siq'i 112:
* 13 º C (chawpi)
* [[Para]] / [[wata]]: 300 mm
== Ñawpa kawsay ==
[[Rikcha:Vacas, Qiru un vaso sagrado.JPG|thumb|right|290px| Juq wak'a qiru, ñawpa runakuna [[Wak'as]]pi tiyakuqkunaqta tarisqa musuq wasi ruwaykunapi.]]▼
Ñawpa pacha, Wak'as k'itipi kawsarqanku ñawray llaqtakuna, qhipaman [[Inka]]kuna pachapi [[Puquna munisipyu|Puquna]]wan khuska juñusqa karqa [[Tawantinsuyu]]man. Chaymanta [[kulunya]] pachapi karqa Misk'i k'itiqta, ''"Doctrina de San Francisco de Pocona"'' ukhupi, ''"Viceparroquia de Santa Bárbara de Bacas"'' sutiwan.▼
Qhispiy chayamusqantawan musuq [[Buliwya]] suyupaq Wak'as riqsipasqa karqa wisikantun jina [[Misk'i pruwinsya]]qta, qhipan watasman kantunman tukurqa. Chaymanta musuq [[Punata pruwinsya]] kamasqa kasqanmantawan, 1874 watapi Wak'as kantun juñusqa karqa Wantiula wisikantunninwan khuska, kinsa ñiqin Tiraki munisipyumpata kay musuq pruwinsyaqta. Qhipa watasmantaq [[Jarani pruwinsya]] kamakuqtin 1914 watapi, yaykurqa Wak'as kantun iskay ñiqin Tiraki munisipyumpata jina. Qhipa qhipamantaq, Tiraki kamasqa kaqtin [[Tiraqi pruwinsya|musuq pruwinsya]] 1986 watapi, Wak'as kikin pachapi tukurqa iskay ñiqin munisipyu Jarani pruwinsyaqta, wakin juch'uy llaqtasnintaq musuq pruwinsyapi qhiparirqanku.▼
Kulunya pachapi Wak'as karqa 13 ayllu llaqtasniyuq, ''"estancias"'' sutiwan riqsisqas, chaymanta Buliwya suyu qhispiy tarisqantawan, [[Quchapampa munisipyu]] kay jatuchachaq jallp'akunata jap'iyqakapurqa ''"haciendasman"'' tukuchispa ''"Rifurma Agrariakama"'' (1953), kaykunaq arinsanwantaq payllaq munisipyu yachay wasinkunata [[Quchapampa suyu]]q [[Quchapampa|uma llaqtanpi]].▼
Wak'as munisipyumanta llaqtayuqkuna riqsisqan kanku maqanakusqallankumantapuni, ankalli kayninkuraykutaq tukuy atiy millp'uymanta ñak'arisqankumanta kulunya pachapi ''ripublikapiwan'', ñawpa kaysay jap'in ashkha juqharichiykunata jatariykunatawan, kaykunamanta ashkha tukurqanku pampachasqas kallpawan, auyrakiywantaq. Maqanakuyninkuna ukhupi allin kawsayta mask'aspa 1936 watapi, 20 p'unchay [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi kamarqanku uk qututa ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas"'' nisqa sutiwan, (kay jina qutu Buliwya suyupi iskay ñiqin karqa), yachachiq Toribio Clauriq yanapayninwan khuska, pichus kamasqa ñawpaq watapi ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' juch'uy yachay wasita [[Challwamayu (llaqta)|Challwamayupi]], mask'aspa qhispiyta purum runakunapaq.▼
== Kantunkuna ==
Línea 117 ⟶ 127:
== Runakuna ==
▲[[Rikcha:Vacas, Qiru un vaso sagrado.JPG|thumb|right|290px| Juq wak'a qiru, ñawpa runakuna [[Wak'as]]pi tiyakuqkunaqta tarisqa musuq wasi ruwaykunapi.]]
Wak'as munisipyupiqa aswanta [[Qhichwa runa]]kunam tiyanku.
Línea 184 ⟶ 192:
== Llaqtakuna - Ayllu llaqtakuna - Uchuy llaqtakuna ==
[[Rikcha:Vacas,
(Runakuna 2001 watapi)<ref> [http://www.ine.gov.bo www.ine.gov.bo] </ref>
Línea 218 ⟶ 226:
* [[Allpa llamk'ay]]: [[Papa]], [[ulluku]], [[uqa]], riqu / [[triyu]], [[siwara]], [[awina]], [[chaqullu|jawas]], [[tarwi]], [[arwija]]pis
==
[[Rikcha:Vacas, Laguna Qullpaqucha.JPG|thumbnail|290px|right| [[Qullpaqucha]]]]
▲Ñawpa pacha, Wak'as k'itipi kawsarqanku ñawray llaqtakuna, qhipaman [[Inka]]kuna pachapi [[Puquna munisipyu|Puquna]]wan khuska juñusqa karqa [[Tawantinsuyu]]man. Chaymanta [[kulunya]] pachapi karqa Misk'i k'itiqta, ''"Doctrina de San Francisco de Pocona"'' ukhupi, ''"Viceparroquia de Santa Bárbara de Bacas"'' sutiwan.
Wak'as munisipyuqya tiyan ashkha allin imakuna qhawaykachanapaq, ñawpaqta kasanku quchasnin [[Parququcha]], [[Asiruqucha]], [[Junt'utuyu]], [[Pilawit'u]], [[Qullpaqucha]], [[Yanatama]]wan; riqsisqas challwarayku, p'isqus icha k'ita pilikunaraykupis; chanta Quchaquchita maypichus unay pacha ''Santa Bárbara'' rikhurikunman kasqa.▼
Unay ñawpa mallki [[Puya|''Puya raimondii'']], Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, waq ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq Turu warkhu paqchakuna; qhatukuna sapa junqajuna: [[intichaw]] p'unchayta [[Wak'as]] llaqtapi, [[killachaw]] p'unchayta Rudiyupi, [[ch'askachaw]] p'unchaytataq Parirumpi, chalaku wata qhatukuna ''San Pedro'' ''Virgen del Carmen'' raymipiwan "Jatun qhatu [[challwa]]manta [[papa]]manta makiwan ruwaykunamantawan" [[ayriway killa]]pi, ñawpaq intichaw p'unchaypi, maypichus atikun mikhuriyta challwamanta misk'i mukhuna wayk'usqasta, waqkuna mikhunatapis wak'as aqhatawan khuska. [[Karnawal|Phuqllay]] raymi takipayanakuswan, ayakunaq p'unchaynin raymipis mastak'uswan wayllunk'aswan ima; [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi]]pis, juk ñawpa jatun yachay wasi [[Buliwya]] suyumanta, maypichus kamasqa karaqanku ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacaswan"'' ima. Jinallataq ''[[Bárbara (santa)|Santa Bárbara]]'' raymi, Wak'aspa patrunan, qhapaq raymin [[Wak'as]] llaqtaq p'unchaynin ima, raymichakun kikin Wak'aspi tawa p'uncha [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi; chanta ruwakullankutaq waq raymikuna.▼
▲Qhispiy chayamusqantawan musuq [[Buliwya]] suyupaq Wak'as riqsipasqa karqa wisikantun jina [[Misk'i pruwinsya]]qta, qhipan watasman kantunman tukurqa. Chaymanta musuq [[Punata pruwinsya]] kamasqa kasqanmantawan, 1874 watapi Wak'as kantun juñusqa karqa Wantiula wisikantunninwan khuska, kinsa ñiqin Tiraki munisipyumpata kay musuq pruwinsyaqta. Qhipa watasmantaq [[Jarani pruwinsya]] kamakuqtin 1914 watapi, yaykurqa Wak'as kantun iskay ñiqin Tiraki munisipyumpata jina. Qhipa qhipamantaq, Tiraki kamasqa kaqtin [[Tiraqi pruwinsya|musuq pruwinsya]] 1986 watapi, Wak'as kikin pachapi tukurqa iskay ñiqin munisipyu Jarani pruwinsyaqta, wakin juch'uy llaqtasnintaq musuq pruwinsyapi qhiparirqanku.
▲Kulunya pachapi Wak'as karqa 13 ayllu llaqtasniyuq, ''"estancias"'' sutiwan riqsisqas, chaymanta Buliwya suyu qhispiy tarisqantawan, [[Quchapampa munisipyu]] kay jatuchachaq jallp'akunata jap'iyqakapurqa ''"haciendasman"'' tukuchispa ''"Rifurma Agrariakama"'' (1953), kaykunaq arinsanwantaq payllaq munisipyu yachay wasinkunata [[Quchapampa suyu]]q [[Quchapampa|uma llaqtanpi]].
▲Wak'as munisipyumanta llaqtayuqkuna riqsisqan kanku maqanakusqallankumantapuni, ankalli kayninkuraykutaq tukuy atiy millp'uymanta ñak'arisqankumanta kulunya pachapi ''ripublikapiwan'', ñawpa kaysay jap'in ashkha juqharichiykunata jatariykunatawan, kaykunamanta ashkha tukurqanku pampachasqas kallpawan, auyrakiywantaq. Maqanakuyninkuna ukhupi allin kawsayta mask'aspa 1936 watapi, 20 p'unchay [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi kamarqanku uk qututa ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas"'' nisqa sutiwan, (kay jina qutu Buliwya suyupi iskay ñiqin karqa), yachachiq Toribio Clauriq yanapayninwan khuska, pichus kamasqa ñawpaq watapi ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' juch'uy yachay wasita [[Challwamayu (llaqta)|Challwamayupi]], mask'aspa qhispiyta purum runakunapaq.
== Yachay tarpuy ==
[[Rikcha:Vacas, Templo de Santa Bárbara.JPG|thumb|right|290px| [[Wak'as]], ''Santa Bárbara'' inlisya]]
== Raymikuna ==
* 18 [[hatun puquy killa|jatun puquy killa]]: [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi|Jatun Yachay Wasi ''Instituto Normal Superior Ismael Montes]]pa'' p'unchaynin, [[Challwamayu (llaqta)|Challwamayupi]].
Línea 244 ⟶ 248:
* 2 p'unchay [[ayamarq'ay killa]]pi: [[Ayakunaq p'unchaynin]] / [[Tukuy Santukuna]], [[mast'akus]], [[wayllunk'as]].
* '''4 p'unchay [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi: ''[[Bárbara (santa)|Santa Bárbara]]'', Wak'aspa qhapaq raymichakuynin'''.
▲Wak'as munisipyuqya tiyan ashkha allin imakuna qhawaykachanapaq, ñawpaqta kasanku quchasnin [[Parququcha]], [[Asiruqucha]], [[Junt'utuyu]], [[Pilawit'u]], [[Qullpaqucha]], [[Yanatama]]wan; riqsisqas challwarayku, p'isqus icha k'ita pilikunaraykupis; chanta Quchaquchita maypichus unay pacha ''Santa Bárbara'' rikhurikunman kasqa.
▲Unay ñawpa mallki [[Puya|''Puya raimondii'']], Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, waq ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq Turu warkhu paqchakuna; qhatukuna sapa junqajuna: [[intichaw]] p'unchayta [[Wak'as]] llaqtapi, [[killachaw]] p'unchayta Rudiyupi, [[ch'askachaw]] p'unchaytataq Parirumpi, chalaku wata qhatukuna ''San Pedro'' ''Virgen del Carmen'' raymipiwan "Jatun qhatu [[challwa]]manta [[papa]]manta makiwan ruwaykunamantawan" [[ayriway killa]]pi, ñawpaq intichaw p'unchaypi, maypichus atikun mikhuriyta challwamanta misk'i mukhuna wayk'usqasta, waqkuna mikhunatapis wak'as aqhatawan khuska. [[Karnawal|Phuqllay]] raymi takipayanakuswan, ayakunaq p'unchaynin raymipis mastak'uswan wayllunk'aswan ima; [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi]]pis, juk ñawpa jatun yachay wasi [[Buliwya]] suyumanta, maypichus kamasqa karaqanku ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacaswan"'' ima. Jinallataq ''[[Bárbara (santa)|Santa Bárbara]]'' raymi, Wak'aspa patrunan, qhapaq raymin [[Wak'as]] llaqtaq p'unchaynin ima, raymichakun kikin Wak'aspi tawa p'uncha [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi; chanta ruwakullankutaq waq raymikuna.
== Yachachiy ==
Línea 266 ⟶ 265:
'''Jarawiqkuna''':
* José Rojas, paqarimurqa Wak'as llaqtapi, pay karqa yachachiq, arawirqa ''"Linda Vaqueña"'' takiyta.
* Pablo Fernández, paqarimurqa Wak'as llaqtapi 29 p'unchay inti raymi killapi 1.954 watapi.
| |||