Wak'as munisipyu nisqapaq musuqchasqapura wakin kaynin
Contenido eliminado Contenido añadido
aSin resumen de edición |
Sin resumen de edición |
||
Siq'i 68:
|}
'''Wak'as''' ([[kastilla simi]]pi: ''Vacas'', ''[[wak'a]]'' nisqamanta sutinchasqa) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu, [[Jarani pruwinsya]]pi, [[Quchapampa suyu]]pi, [[Buliwya]] mama llaqtapi. Uma llaqtan [[Wak'as]],
Qhipa runayupayman jina tiyapun 12.511 runakunan (2001).
== Tarikuy ==
Wak'as munisipyu tarikun qulla antipi Quchapampa suyupi; antiman kantun [[Carrasco pruwinsya]]wan, kuntiman kantun [[Jarani munisipyu]]wan, chinchaman kantun [[Tiraqi pruwinsya|T'iraqi pruwinsya]]wan, qullamantaq kantun [[Misk'i pruwinsya]]wan. Kasqantaq jana kaynin 3.400 mitrusmanta 4.420 mitrus kama.
== Allpa saywachi ==
Línea 85 ⟶ 88:
[[Rikcha:Vacas, Asiruqucha.JPG|thumbnail|290px|right| [[Asiruqucha (Quchapampa)|Asiruqucha]]]]
Kay munisipyupi wiñan juk ñawpa mallki, Chukiqayara ([[Titanka]] / [[Puya]] / [[Kara]] / [[T'ikanka]]) sutiwan riqsisqa, t'ikan sapa pachaq watalla, wiñantaq 10 m. aswanta, [[Quchapampa suyu]]pi Wak'asllapi tiyan kay mallkiqa. Ñawpaq tariq riqsichiqtaq karqa jamut'asqa [[Phransya]]manta Alcide d'Orbigny, 1838 watapi. Kay mallkiq jamut'asqa sutin ''Puya raimondii''.
Tiyallantaq waq mallkikuna:
Línea 103 ⟶ 106:
== Fauna ==
[[Rikcha:Vacas, La Plaza 4 de diciembre.JPG|thumb|right|290px| [[Wak'as]], ''Plaza 4 de diciembre'']]
Quchakunampi tiyan ashkha qucha p'isqukuna: [[wallata]] (''Chloephaga melanoptera''), [[pariwana]], [[suq'a]], [[Panama (pisqu)|panama]] (''Oxyura jamaicensis''), [[chullunpa]]; [[challwa]]kunapis tiyallankutaq.
Chaymanta kallankutaj kay k'itakuna: [[wisk'acha]], [[atuq]], [[añathuya]] (''Mephitidae'') , [[k'itaquwi]], [[ch'usiqa]], [[waman]], [[p'isaqa]], [[yuthu]], [[Hamp'atu|jamp'atu]], [[k'ayra]]nkuli, [[qaraywa|ararankha]], [[katari]]pis.
Línea 114 ⟶ 117:
== Ñawpa kawsay ==
[[Rikcha:Vacas, Qiru un vaso sagrado.JPG|thumb|right|290px|
Ñawpa pacha, Wak'as k'itipi kawsarqanku ñawray llaqtakuna, qhipaman [[Inka]]kuna pachapi [[Puquna munisipyu|Puquna]]wan khuska juñusqa karqa [[Tawantinsuyu]]man, maynintataqchus [[qhapaq ñan]] riq. Chaymanta [[kulunya]] pachapi karqa Misk'i k'itiqta, ''"Doctrina de San Francisco de Pocona"'' ukhupi, ''"Viceparroquia de Santa Bárbara de Bacas"'' sutiwan.
Qhispiy chayamusqantawan musuq suyu [[Buliwya]]
Kulunya pachapi Wak'as karqa 13 ayllu llaqtasniyuq, ''"estancias"'' sutiwan riqsisqas, chaymanta Buliwya suyu qhispiy tarisqantawan, [[Quchapampa munisipyu]] kay jatuchachaq jallp'akunata jap'iyqakapurqa ''"haciendasman"'' tukuchispa ''"Rifurma Agrariakama"'' (1953), kaykunaq arinsanwantaq payllaq munisipyu yachay wasinkunata [[Quchapampa suyu]]q [[Quchapampa|uma llaqtanpi]].
Wak'as munisipyumanta llaqtayuqkuna riqsisqan kanku maqanakusqallankumantapuni, ankalli kayninkuraykutaq tukuy atiy millp'uymanta ñak'arisqankumanta kulunya pachapi ''ripublikapiwan'', ñawpa kaysay jap'in ashkha juqharichiykunata jatariykunatawan, kaykunamanta ashkha
== Kantunkuna ==
Línea 228 ⟶ 231:
== Karu puriy ==
[[Rikcha:Vacas, Laguna Qullpaqucha.JPG|thumbnail|290px|right| [[Qullpaqucha]]]]
Wak'as munisipyuqya tiyan ashkha allin imakuna qhawaykachanapaq, ñawpaqta kasanku quchasnin [[Parququcha]], [[Asiruqucha]], [[Junt'utuyu]], [[Pilawit'u]], [[Qullpaqucha]], [[Yanatama]]wan; riqsisqas challwarayku, p'isqus icha k'ita pilikunaraykupis; chanta Quchaquchita maypichus unay pacha ''Santa Bárbara'' rikhurikunman kasqa.▼
▲Wak'as
Unay ñawpa mallki [[Puya|''Puya raimondii'']], Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, waq ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq Turu warkhu paqchakuna; qhatukuna sapa junqajuna: [[intichaw]] p'unchayta [[Wak'as]] llaqtapi, [[killachaw]] p'unchayta Rudiyupi, [[ch'askachaw]] p'unchaytataq Parirumpi, chalaku wata qhatukuna ''San Pedro'' ''Virgen del Carmen'' raymipiwan "Jatun qhatu [[challwa]]manta [[papa]]manta makiwan ruwaykunamantawan" [[ayriway killa]]pi, ñawpaq intichaw p'unchaypi, maypichus atikun mikhuriyta challwamanta misk'i mukhuna wayk'usqasta, waqkuna mikhunatapis wak'as aqhatawan khuska. [[Karnawal|Phuqllay]] raymi takipayanakuswan, ayakunaq p'unchaynin raymipis mastak'uswan wayllunk'aswan ima; [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi]]pis, juk ñawpa jatun yachay wasi [[Buliwya]] suyumanta, maypichus kamasqa karaqanku ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacaswan"'' ima. Jinallataq ''[[Bárbara (santa)|Santa Bárbara]]'' raymi, Wak'aspa patrunan, qhapaq raymin [[Wak'as]] llaqtaq p'unchaynin ima, raymichakun kikin Wak'aspi tawa p'uncha [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi; chanta ruwakullankutaq waq raymikuna.▼
▲Unay ñawpa mallki [[Puya|''Puya raimondii'']], Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, waq ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq Turu warkhu paqchakuna; qhatukuna sapa junqajuna: [[intichaw]] p'unchayta [[Wak'as]] llaqtapi, [[killachaw]] p'unchayta Rudiyupi, [[ch'askachaw]] p'unchaytataq Parirumpi,
== Yachay tarpuy ==
== Qhatukuna ==
[[Rikcha:Vacas, Templo de Santa Bárbara.JPG|thumb|right|290px| [[Wak'as]], ''Santa Bárbara'' inlisya]]
Jinallataq sapa qanchischawta ruwakunku qhatukuna, [[Wak'as]] llaqtapi [[intichaw]] p'unchayta, Rudiyupi [[killachaw]] p'unchayta, Parirumpitaq [[ch'askachaw]] p'unchayta; kay qhatukunapi ranqhanku tukuy laya puquykunata, astawanqa Wak'as munisipyumanta puquykunata, ranqhallankutaq p'achakuna waq imastapis.
== Raymikuna ==
* 18 [[hatun puquy killa|jatun puquy killa]]: [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi|Jatun Yachay Wasi ''Instituto Normal Superior Ismael Montes]]pa'' p'unchaynin, [[Challwamayu (llaqta)|Challwamayupi]].
* [[Karnawal|Phuqllay]], [[takipayanaku]]
▲* [[Ayriway killa]]pi, ñawpaq intichaw p'unchaypi: Jatun qhatu [[challwa]]manta [[papa]]manta makiwan ruwaykunamantawan (''Feria del Pejerrey, la Papa y la Artesanía''), Wak'aspi
* 4 p'unchay [[aymuray killa]]pi: [[Santa wila krus tatala]], Wak'aspi [[Parirun]]pi ima.
* 14 p'unchay [[aymuray killa]]pi: [[Tata Isiku]] (''San Isidro''), [[Misuk'ani]]pi Parirunpi ima.
Línea 252 ⟶ 262:
[[Rikcha:Vacas, Alumnos del Instituto Normal Superior Ismael Montes.JPG|thumbnail|290px|right| Yachakuqkuna Ismael Montes Jatun Yachay Wasimanta]]
Yachachiymanta rimaspa Wak'as munisipyupi tiyan tukuy yachay wasikuna. Ñawpaq juch'uy yachay wasi qhari wawakunapaq kamasqa karqa 1862 watapi, kikin Wak'as llaqtapi. Aswan qhipatataq kamarqa yachachiq Toribio Claure [[Challwamayu (llaqta)|Challwamayu]]pi ''Escuela Indigenal de Vacas'' nisqata 1935 watapi, Warisata yachay wasi unanchayninman jina, purum runakunaq wawasninku yachakunankupaq. Kunanqa tiyan tukuy juch'uy llaqtakunapi Juch'uy Yachay wasikuna, jinallataq wakimpi Chawpi yachay wasikunapis.
1946 watapi "''Escuela Normal Rural Ismael Montes''", kunan "''[[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi| Instituto Normal Superior Ismael Montes]]''", 18 p'unchay [[Hatun puquy killa|jatun puquy killa]]pi 1916 watapi kamasqa
== Chiwalaki Wayrawasi ==
== Qullana runakuna ==
Línea 284 ⟶ 294:
== Ñaña llaqtakuna ==
[[Rikcha:Vacas, fachada del Instituto Normal Superior Ismael Montes.JPG|thumbnail|290px|right| Jatun Yachay Wasi ''Ismael Montes'' Wak'asmanta]]
* [[Inkallaqta]]
* [[Puquna llaqta|Puquna]]
Línea 292 ⟶ 303:
== Iñi ==
* [[Ismael Montes]], Buliwya suyup [[umalliq]]nin (1904 - 1909, 1913 - 1917)
== Pukyukuna ==
<references/>
| |||