|}
'''Wak'as''' ([[kastilla simi]]pi: ''Vacas'', ''[[wak'a]]'' nisqamanta sutinchasqa) nisqaqa iskay ñiqin munisipyu, [[Jarani pruwinsya]]pi, [[Quchapampa suyu]]pi, [[Buliwya]] mama llaqtapi. Uma llaqtan [[Wak'as]], "'''Papaq llaqtan'''" sutiwan riqsisqa, ashkhaachkha [[papa]] puqusqanrayku.
Qhipa runayupayman jina tiyapun 12.511 runakunan (2001).
[[Wak'as]] allin riqsisqallataq quchasninrayku, mayqinkunachus aswan jatunkuna kanku Quchapanpa suyu ukhupi.
* Quchakuna: [[Parququcha]], [[Asiruqucha (Quchapampa)|Asiruqucha]], [[Junt'utuyu]], [[Pilawit'u|Pilaqucha]], [[Qullpaqucha]], [[Yanatama]].
* Mayukuna: [[Phaqcha mayu|Phaqcha]], [[Challwamayu (Quchapampa suyu)|Challwamayu]].
* Urqukuna: [[Kunturpuñuna]], [[Khurupanpa]], [[P'allqaluma]], [[Juch'uy Llallawa]], [[Quturipunta]].
[[Rikcha:Vacas, Asiruqucha.JPG|thumbnail|290px|right| [[Asiruqucha (Quchapampa)|Asiruqucha]]]]
Kay munisipyupi wiñan juk ñawpa mallki, Chukiqayara ([[Titanka]] / [[Puya]] / [[Kara]] / [[T'ikanka]]) sutiwan riqsisqa, t'ikan sapa pachaq watalla, wiñantaq 10 m. aswanta, [[Quchapampa suyu]]pi Wak'asllapi tiyan kay mallkiqa. Ñawpaq tariq riqsichiqtaqriqsichiktaq karqa jamut'asqa [[Ransiya]]manta Alcide d'Orbigny, 1838 watapi. Kay mallkiq jamut'asqa sutin ''Puya raimondii''.
Tiyallantaq waq mallkikuna:
== Uywakuna ==
[[Rikcha:Vacas, La Plaza 4 de diciembre.JPG|thumb|right|290px| [[Wak'as]], ''Plaza 4 de diciembre'']]
Quchakunampi tiyan ashkhaachkha qucha p'isqukuna: [[wallata]] (''Chloephaga melanoptera''), [[pariwana]], [[suk'a|suq'a]], [[Panama (pisqu)|panama]] (''Oxyura jamaicensis''), [[chullunpa]]; [[challwa]]kunapis tiyallankutaq.
Chaymanta kallankutaq kay k'itakuna: [[wisk'acha]], [[atuq]], [[añathuya]] (''Mephitidae'') , [[k'itaquwi]], [[ch'usiqa]], [[waman]], [[p'isaqa]], [[yuthu]], [[Hamp'atu|jamp'atu]], [[k'ayra]]nkuli, [[qaraywa|ararankha]], [[katari]]pis.
== Ñawpa kawsay ==
[[Rikcha:Vacas, Qiru un vaso sagrado.JPG|thumb|right|290px| Juk wak'a [[Upyana qiru|qiru]], ñawpa runakuna [[Wak'as]]pi tiyakuqkunaqta, tarisqa musuq wasi ruwaykunapi.]]
Ñawpa pacha, Wak'as k'itipi kawsarqanku ñawray llaqtakuna, Quta Chuwi llaqtakuna jina, qhipaman [[Inka]]kuna pachapi [[Puquna munisipyu|Puquna]]wan khuska juñusqa karqa [[Tawantinsuyu]]man, maynintataqchus [[qhapaq ñan]] riq. Chaymanta [[kulunya]] pachapi karqa Misk'i k'itiqta, ''"Doctrina de San Francisco de Pocona"'' ukhupi, ''"Viceparroquia de Santa Bárbara de Bacas"'' sutiwan.
Qhispiy chayamusqantawan musuq suyu [[Buliwya]]paq, Wak'as riqsipasqa karqa wisikantun jina [[Misk'i pruwinsya]]qta, qhipan1830 watasmanwatapitaq kantunman tukurqa. Chaymanta musuq [[Punata pruwinsya]] kamasqa kasqanmantawan, 1874 watapi, Wak'as kantun juñusqa karqa Wantiula wisikantunninwan khuska, kinsa ñiqin T'iraqi munisipyumpata. Qhipa watasmantaq [[Jarani pruwinsya]] kamakuqtin, 1914 watapi, Wak'as kantun qiparirqa iskay ñiqin T'iraqi munisipyumpata jina. Qhipa qhipamantaq, T'iraqi kamasqa kaqtin [[Tiraqi pruwinsya|musuq pruwinsya]], 1986 watapi, Wak'as kikin pachapi tukurqa iskay ñiqin munisipyu Jarani pruwinsyaqta,. Chaymantapachataq Wak'aspa wakin juch'uy llaqtasnintaqllaqtasninta kay musuq pruwinsyapipruwinsya T'iraqi jap'iyqakapun: ''Boqueron'' k'asa, Ch'ullkumayu, Qañiquta, Qayarani, Quwari, Payrumani, T'ulapampa, Sapataranchu qhiparirqankuwaqkunatawan.
Kulunya pachapi Wak'as karqa 13 ayllu llaqtasniyuq, ''"estancias"'' sutiwan riqsisqas, chaymanta Buliwya suyu qhispiy tarisqantawan, [[Quchapampa munisipyu]] kay jatuchachaq jallp'akunata jap'iyqakapurqa ''"haciendasman"'' tukuchispa ''"RifurmaRijurma Agrariakama"'' (1953), kaykunaq arinsanwantaqarrinsanwantaq payllaq munisipyu yachay wasinkunata [[Quchapampa suyu]]q [[Quchapampa|uma llaqtanpi]].
Wak'as munisipyumanta llaqtayuqkuna riqsisqan kanku maqanakusqallankumantapuni, ankalli kayninkuraykutaq tukuy atiy millp'uymanta ñak'arisqankumanta kulunya pachapi ''ripublikapiwan'', ñawpa kaysay jap'in ashkhaachkha juqharichiykunata jatariykunatawan, kaykunamanta ashkhaachkha tukukurqanku pampachasqas kallpawan pampachasqas, auyrakiywantaqatirakiywantaq. Maqanakuyninkuna ukhupi allin kawsayta mask'aspa 1936 watapi, 20 p'unchay [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi kamarqanku iskay kaq ñiqin qutata Buliwya suyupi ukhupi, ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas"'' nisqa sutiwan, yachachiq Toribio Clauriq yanapayninwan khuska, pichus kamasqa ñawpaq watapi ''"Escuela Indigenal de Vacas"'' juch'uy yachay wasita [[Challwamayu llaqta|Challwamayupi]], mask'aspa qhispiyta purum runakunapaq qhispiyta.
== Kantunkuna ==
HukJuk kantunmi kan: [[Wak'as kantun]]
== Runakuna ==
[[Rikcha:Vacas, Laguna Qullpaqucha.JPG|thumbnail|290px|right| [[Qullpaqucha]]]]
Wak'as munisipyuqta tiyan ashkhaachkha allin imakuna qhawaykachanapaq, ñawpaqta kasanku quchasnin [[Parququcha]], [[Asiruqucha]], [[Junt'utuyu]], [[Pilawit'u|Pilaqucha]], [[Qullpaqucha]], [[Yanatama]]wan; riqsisqas challwaraykuchallwakunarayku, qucha p'isqus icha k'ita pilikunaraykupis; chanta Quchaquchitapis maypichus unay pacha ''Santa Bárbara'' rikhurikunman kasqa.
Unay ñawpa mallki [[Puya|''Puya raimondii'']], Chukiqayara sutiwan riqsisqa, sapa pachaq watalla t'ikaq, waqmay ima chaniyuq riqsisqa. Jinallataq [[Turu warkhuWayq'u paqchakunaphaqcha]]; qhatukuna sapa junqajuna: [[intichaw]] p'unchayta [[Wak'as]] llaqtapi, [[killachaw]] p'unchayta Rudiyupi, [[ch'askachaw]] p'unchaytataq Parirumpi, chhalaku wata qhatukuna ''San Pedro'' ''Virgen del Carmen'' raymipiwan, "Jatun qhatu [[challwa]]manta [[papa]]manta makiwan ruwaykunamantawan" [[ayriway killa]]pi ñawpaqiskay ñiqin intichaw p'unchayninpi, maypichus atikun mikhuriyta challwamanta misk'i mukhuna wayk'usqasta, waqkuna mikhunatapismikhuykunatapis, wakWak'as aqhatawan khuska uqyaykurispa. [[Karnawal|Phuqllay]] raymi takipayanakuswan, [[Wañusqa yuyay p'unchaw|ayakunaq p'unchaynin]] raymipis mastak'uswan wayllunk'aswan ima; [[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq]]pis, juk ñawpa jatun yachay wasi [[Buliwya]] suyumanta, maypichus kamasqa karaqankukarqanku ''"Escuela Indigenal de Vacas"'', ''"Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacaswan"'' imakhuska. Jinallataq ''[[Bárbara (santa)|Santa Bárbara]]'' raymi, Wak'aspa patrunan, qhapaq raymin [[Wak'as]] llaqtaq p'unchaynin ima, raymichakun kikin Wak'aspi tawa p'unchay [[Qhapaq raymi killa|qhapaq inti raymi killa]]pi; chanta ruwakullankutaq waq raymikunaraymikunapis.
== Qhatukuna ==
[[Rikcha:Vacas, Templo de Santa Bárbara.JPG|thumb|right|290px| [[Wak'as]], ''Santa Bárbara'' inlisya]]
[[Ayriway killa]]pi ñawpaqiskay ñiqin intichaw p'unchayninpi ruwakun Wak'as llaqtapi Jatun qhatu [[challwa]]manta, [[papa]]manta makiwankaru ruwaykunamantawanpuriymantawan (''Feria del Pejerrey, la Papa y ladel ArtesaníaTurismo'').
Jinallataq sapa qanchischawta ruwakunku qhatukuna, [[Wak'as]] llaqtapi [[intichaw]] p'unchayta, Rudiyupi [[killachaw]] p'unchayta, Parirumpitaq [[ch'askachaw]] p'unchayta; kay qhatukunapi ranqhanku tukuy laya puquykunata, astawanqa Wak'as munisipyumanta puquykunata, ranqhallankutaq p'achakuna waq imastapisimakunatapis.
== Raymikuna ==
[[Rikcha:Vacas, Alumnos del Instituto Normal Superior Ismael Montes.JPG|thumbnail|290px|right| Yachakuqkuna Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq [[Ismael Montes]]manta]]
Yachachiymanta rimaspa Wak'as munisipyupi tiyan tukuy yachay wasikuna. Ñawpaq juch'uy yachay wasi qhari wawakunapaq kamasqa karqa 1862 watapi, kikin Wak'as llaqtapi. Aswan qhipatataq kamarqa yachachiq Toribio Claure [[Challwamayu llaqta|Challwamayu]]pi ''Escuela Indigenal de Vacas'' nisqata , 1935 watapi, Warisata yachay wasi unanchayninman jina, purum runakunaq wawasninku yachakunankupaq. Kunanqa tiyan tukuy juch'uy llaqtakunapi Juch'uy Yachay wasikuna, jinallataq wakimpi Chawpi yachay wasikunapis.
1946 watapi "''Escuela Normal Rural Ismael Montes''", kunan "''[[Ismael Montes Jatun Yachay Wasi Yachachiqkunaq Wakichikunankupaq|Escuela Superior de Formación de Maestros Ismael Montes]]''", 18 p'unchay [[Hatun puquy killa|jatun puquy killa]]pi 1916 watapi kamasqa Tunqulipi, [[Qulumi munisipyu|Qulumi]] k'tipiitipi, apasqa karqa ''Escuela Indigenal de Vacaspa'' wasinman; maypichus kunankama wakichikunku musuq yachachiqkuna llank'amunankupaq purumakunapi.
== Chiwalaki Wayrawasi ==
Kay wayrawasita [[Misuk'ani]]pi kamarqa ''«Instituto de Capacitación Campesina»'' (INCCA), uk ONG, [[1 ñiqin tarpuy killapi]] [[1990]] watapi. Kunanqa Chiwalaki wayrawasita apanku ñawpaqman kay qutu khuskachakuspa ''«Central Regional de ChiwalakiwanChiwalaki»'', purum runakunaq qutun.
== Qullana runakuna ==
=== Munisipyupi paqarisqakuna ===
'''Yachachiqkuna''':
* Mariano Vásquez, pay karqa kasiki, pay kikintaq kamarqa uqjuk "juch'uy yachay wasi qhispisqata" KruspampaKuruspampa jallkampi 1925 watapi.
'''Jarawiqkuna''':
=== Tantakamusqa runakuna ===
'''Yachachiqkuna''':
* Toribio Claure Montaño, paqarimurqa [[T'arata (Quchapampa)|T'arata]] llaqtapi 27 [[1627 ñiqin ayriway killapi]] [[1900]] watapi, wañupurqataq [[Qurqi]] ([[Uru-Uru suyu|Uru-Uru]]) llaqtapi, [[16 ñiqin pawqar waray killapi|16 ñiqin pacha puquy killapi]] [[1965]] watapi. Karqa yachachiq kampupi llaqtakunapiwan. Pay kamarqa ''«Escuela Indigenal de Vacas»'' nisqata, [[Challwamayu llaqta|Challwamayupi]]; yanapallarqataq ''«Sindicato de Trabajadores Agrarios de Vacas»'' nisqaq kamayninpi.
* David Morató, yachachiq kampupi, yanaparqa yachachiq Toribio Claureta ''«Escuela Indigenal de Vacas»'' ñawpaqman apayta.
|