Wayna Qhapaq

Wayna Qhapaq sutiyuq runaqa Inkakunap chunka hukniyuq ñiqin qhapaqninsi, Hanan Qusqup suqta ñiqintaq Sapa Inkan karqan, Tupaq Inka Yupankip churinsi.

1493 watamanta 1527 watakama qhapaq inkas karqan. Muru unquywansi wañurqan.

Iskaynintin churinsi qhapaqkuna tukurqan: Atawallpa Inka Kashamarka llaqtapis, Waskar Inka Qusqu llaqtapitaq.

Wayna Qhapaqpa kimsa kaq churinqa Inti Kusi Wallpa Waskar sutiyuqsi karqan, Hanan Qusqu panakap qhipaq kaqsi. Huk churintaq Pawllu Inka Tupaqsi karqan.

Qallariy llamk'apuy

Maypi nacesqanqa manan sut’ichu, yaqapaschá Cuzco llaqtapi nacerqan, ichaqa ch’aqwakunmi sichus Tomebamba llaqtapi nacekunman karqan icha manachu, kunan Cuenca llaqta.

Qallariy sutinqa Titu Cusi Hualpa karqan, ichaqa kamachikuy tiyanaman wichaspa Huayna Cápac nisqa simita hap'irqan, chaytaq qichwa simipi "atiyniyuq wayna" niyta munan. Payqa Túpac Yupanquipa, ñañan warmin Mama Ocllo Coyapa legítimo churinmi karqan, chaymi destinasqa karqan taytanpa rantinpi inkakunaq kamachikuy tiyananpi, derecho dinastico nisqawan.

Kikin Pachacútecmi karqan, Tahuantinsuyo llaqtaq allin reqsisqa kamaqnin, paymi hamuq kamachikuq kananpaq churarqan, chaywanmi rikuchirqan prometedor nietota huk pretendientekunamantapas, chaymi payqa participarqan, wawallaraq kashaspa, ritokunapi, ceremoniakunapipas, chaykunatan aswantaqa reservarqanku inka nobleza nisqamanta aswan hatun exponentekuna.

Kamachikuy tiyanaman hayku llamk'apuy

Inka kamachiyrayku, Sapa Inka kananpaqqa, Cuzcopi reypa panakakuna Auqui sutiwan riqsisqa kanan karqa. Kay mana qunqaylla mañakuyta hunt’ananpaqmi, Quito llaqtata atipaypi kashaq Túpac Yupanquiqa, reypa ayllunwan kuska Cuzco llaqtaman astakurqan. Nikunmi iskayninku kutimuptinku Pachacútec kawsachkasqaraq, willkanwan tupananpaq paykunawan tupananpaq lluqsisqa. Yaqachus hina chay waynaqa chay hina allinta chay machu runata hap’irqan chaymi chay menor de edadta mañakusqa inka ejercitopa cargonta pusananpaq Sacsayhuamán fortalezaman, huk acto ritual. Nikunmi, kamachikuqmi chay llamkayta allinta ruwarqa, chaymi Pachacútecoqa munasqanman hina ruwarqa, chaymi hamuq punchawkunapi inka hina hatariyninta cimentarqa.

Pedro Sarmiento de Gamboa María Rostworowskipa citasqanmi qawachin Túpac Yupanqui, Chinchero llaqtapi unquq, Cápac Huari sutiyuq runata qatiqnin kananpaq akllasqanmanta, ichaqa tukupaypiqa Huayna Cápacmantam tanteanman karqa, chaynapim Chuqui Ocllo sutiyuq kamachikuqpa huknin concubinan hinaspa mamanpa piñakuyninta hatarichirqa de Cápac Huari.Kay tanteasqankuqa yaqapaschá chay gatillo Chuqui Ocllota Túpac Yupanquita venenananpaq tanqarqan. Qhepamanmi willakurqan Inkaqa wañupushaqtinlla yuyayninta cambiasqanmanta, chinkasqa yuyaywan ima.

Kayta qhawarispan Huaman Achachi, Túpac Yupanquiman (hinallataq wawqenmanpas) hunt’aq general Huayna Cápacta pakarqan hinaspan askha demandakuna qhepaman, Mama Ocllo (Huayna Cápacpa maman) kallpawan protestasqan qhepaman Chuqui Ocllota, compañeronkunatapas wañuyman sentenciarqanku . Huch’uy Cápac Huarimanta rimaspaqa, mana ima dañotapas ruwarqankuchu mana huchayoq kasqanrayku. Ichaqa Huaman Achachipa confiasqan runakunapa qawasqanmi sapanchasqa sitioman qarqusqa karqa.

Huayna Cápac, Túpac Yupanqui sucesorninña declarasqaña, tiyun Apo Huallpaya regente kananpaq churarqa mayoridadninman chayanankama. Qhepamanmi Apo Huallpaya churinta kamachikuq kananpaq yuyaycharqan, Auqui runaqa mana chay llank’anapaq hinachu kasqanmanta rimaspa, Huamán Achachiqa yacharqanmi Apo Huallpayapas wayna kamachikuqta wañuchiyta yuyaykusqanmanta. Apo Huallpayawan churinwanmi wañuy huchachasqaku traicionmanta.

Kamachiy llamk'apuy

Musuq inkap kamachiyninqa chhayna ch’aqway qallariywanmi qallarirqan, payqa aswantaqa tukuy kallpachakuynintan churanan karqan taytanpa atipasqan hallp’akunata takyachinanpaq, hinallataq rebelde provinciakunapi hatariykunata thasnunanpaq. Chaypaqmi Imperiota política nisqapi, religioso nisqapipas kamachiyta hap’irqan, Apo Chalco Yupanquita, kunan Villac Umuta qarqospa. Ñawpaq kutita qhapaq pachakunapi llapa atiykuna huk runallapi huñusqa karqan. Ichaqa, yaqa kawsaynin tukukuptin, huk ayllun Cusi Túpac Yupanqui sutiyuqta Intipa musuq Uma Sacerdote nispa sutichan (yaqachus hina kaymi Villac Umu Manco Incata coronaq hinaspa yapamanta atipay maqanakuyninkunapi yanapaq hina yachaysapa estratega).

Pedro Cieza de León sutiyuq cronistapa nisqanman hinaqa, Inkaqa manam karutachu karunchakurqa Cuzco llaqtamanta, punta watakunapi kamachikusqanpi, mamanpa mañakusqanman hina. Chay apaykachana chakipi apasqa kasqanmanjina, juk expedición achkha watas kanman, chayraykutaq tion Huamán Achachita kacharqa Chinchaysuyo ñanninta Quito llaqtaman purinanpaq.

Campañasninqa norte lawman riqpunim karqa. Hukninpiqa, yunka (runakuna, kikin pachamamapas) sinchi hark’akuyninmi inti lluqsimuy ladopi ñanninkuta hark’arqan, tukuy imapas kichasqaña kasharqan urayman, inti haykuy ladomanpas. Chayhinam, chaylla atikuq ñanqa karqa norte lawman, yaqa mana maskasqa sitio, chaynallataqmi, ancha mana takyasqa zona, nativo runakunapa hatun belicosidadnin qawarisqa. Wichaypi ch’aqwaykunaqa askha watakunan karqan, chhaynapin sinchi, yawar ch’aqway maqanakuy qhepaman, wichay ladomanta ayllukuna Tahuantinsuyo nisqaman churasqa karqanku.

Campaña militarkuna llamk'apuy

Huayna Cápacqa Túpac Yupanquipa allin churin kasqanmantam qawachiyta munarqa, hinaspam ñawpa taytankunapa kamachikuyninta takyachiyta hinaspa mastariyta munarqa Andino alto pampakunapi. Ichaqa astawanmi maman Mama Ocllota munakuq, allin yuyaywan yuyaychasqantapas chanincharqanmi. Reina mamaqa, sichus chhaynata definisunman chayqa, ichapas manchakuspa rival panacas nisqakunaq onqoyninkunata, sapa kutinmi hark’arqan Cuzco llaqtamanta karuta casarakunanpaq, aswantaqa prometekuq manaraq wañushaqtin mana surman rinanpaq. Chachapoyakunap hatariyninmi Huayna Cápacman huk chhikanta saqirqan, chaymantataqmi huk inka kamachiqpa aswan munasqan llamk'ayta qatiparqan, ejercitokunap kamachiqninmi.

Chay campaña tukurqan k’anchariq, usqhaylla atipaywan, chaypin rikuchirqan chay wayna kamachikuqpa awqaq suyu yachayninkunata. Maman wañusqanmi Huayna Cápacta juramentomanta kacharichirqa, chaymi uray allpakunata hapiyta qallarirqa. Mama Ocllopa manchakuyninqa mana chiqapmi karqa, inkakunapa pankarninkuna rikurimusqanmi kunan Chile nacionpi indigena runakunata convencechinanpaq hina karqa, ima hatariy munasqankutapas saqinankupaq. Aswanmi karqan campaña militarmanta, aswanpas huk inspección hinallataq huk reestructuración territoriokunata, chaytan tarirqanku chay llaqtapi ayllukuna Cuzco institucionkunaman asimilacionwan. Huayna Cápacqa ancha q’otukuspa chay distritukunaq kamachiyninmanta fideicomisariokunata horqorqan, hinaspan caudillo indígena nisqakunaq kamachikuyninta wakmanta sayarichirqan, chhaynapin llaqta runakunaq confianzanta chaskirqan. Inka tropakunan ichaqa allin yuyaywan mana Maule mayuta chimpayta munarqankuchu, sinchita hark’arqankun sinchi araucanianokuna, hinaspan kusisqa karqanku frontera mayuq kay ladonpi kayninta kallpachaspa, takyachispa ima.

Raid al Collasuyo llamk'apuy

Huayna Cápacqa tukuy anexasqa allpata purirqan, astawanqa Quillota, Aconcagua, Mapocho llaqtakunata. Chile wayq'opi, llaqta kamachiqkunata Michimaloncota, Trangoloncotawan curaca (paypa representanten) hina qullqi churarqan, Inka kamachiq Quilicanta qhipaman saqispa.[5] Yaqapaschá kay inka definitivamente Marga Margamanta quri tributo hurquyta organizarqan, chayta paykuna sapa wata Cuzco llaqtaman apachinanku karqan Aconcagua llaqtaq curacas nisqakunata, hinallataq wayq’oq señorío político nisqa iskay kuskanman t’aqasqa kayninta: hanaq wayq’o, uray wayq’o, qhepa kaqtaq ñawpaq kaqpa kamachisqan.

Wakin crónicos nisqakunaq nisqanman hinaqa, huk wata sapa Inkakuna dominionkuta watukuspa, aliadonkuman, ñawpaq rimasqanchis llaqta umalliqkunaman, Michimaloncoman, Trangoloncomanpas regalokunata, atribucionkunata ima qorqanku, hinaspan askha llaqta runakunata pusarqanku huk cheqaskunaman imperionkuman.[6] Continuing In this versión,[7] curaca Vitacura nisqataqa Inka runakunam tropakunawan kacharqaku sur lawman maskanankupaq, Biobío mayuman chayaspa, chaymanta kutimuptinqa Maulepi utaq Cachapoalpi (yaqa 1505 watapi) tuparqa.[8] Chay qhepamanmi campañakuna ruwakunman karqan aswan sur ladoman, chaywanmi mast’arikunman karqan paykunaq influencianku.

Chinchaysuyopi hatariykuna llamk'apuy

Collao ladomanta andino territoriokunaman kutispa, Huayna Cápacqa kay territoriokunaq defensakunata kallpachananpaqmi puririrqan, Amazonas yunkamanta sallqa runakunaq incursionesninmanta, paykunan sistematicamente millay incursiones nisqakunata ruwarqanku. Chayraqmi Chiriguanas fortalezata hatarichisqa, wichay allpakunapi hatun hatariymanta willakuy chayamurqa. Quiteños, Cayambes, Caranquis, Pastos, Huancavilcas ima hatarisqaku, chay sector conflictivo del imperiopitaq paykunap kayninku churasqa karqa.

Huayna Cápac ñawpaqtaqa Tomebamba llaqtata atiparqan, chaypitaq hamuq llamk'ayninkunap umalliq wasinta churarqan. Chay llaqtaqa, chay ocasión nisqapaq, hatunyachisqa, sumaqchasqa ima karqan, hatun palaciokunata ruwaspa, wichay lado cheqaq capitalman tukunanpaq.

Kaymantam Inka awqaqkuna rurayta qallarirqanku, huqarisqa allpakunata atipanankupaq icha musuqmanta hap'inankupaq. Ñawpaq kaq munayqa karqan Pasto llaqta, chaymanmi kacharqanku huk ejercito Collao tropakuna hinallataq huk huch’uy contingente inka, Auqui Toma kamachisqan, kamachikuqpa munasqan wawqen.

Chay pastokunaqa q’otukuqmi karqanku, chaymi huk trampata churarqanku. Pisi sumaqchasqa llaqtachankuta saqirqanku, Inkataq chay pisi hark’aqkunata mana sasachakuspalla pasarqanku, ichaqa allin ruwasqankumanta convencisqa kaspanku, guardiankuta uraykachispa, awqakunaq aswan askhan campamentonkuman phawaykacharqanku. Cuzcomanta ayqekuspa ayqekuq pisi maqanakuq runakunaqa, pisi pisimanta asuykamuq kamachikuqpa aswan askha ejercitonwanmi tuparqanku. Awqakunap pakasqa ruwayninwan phiñasqa, Inka kamachirqan ama suministrokunata qunankupaq, awqankunataq pastokunata tukuyninpi atiparqanku, wañuchisqaman tukuchispa. Chay allin ruwasqanwan kusisqa, Huayna Capac tukukuypi kamachiyta quykurqa Tomebamba llaqtaman kutinanpaq musuq puriyta wakichinanpaq, kay kutipiqa caranquispa contranpi. Huayna Cápac ñawpaqtaqa costa ladoman digresión ruwarqan, Tumbes llaqtata, Guayaquil llaqtaq lliw cheqasnintapas hap’ikapurqan. Hinallataqmi Puná islapi maqanakuq runakunawanpas tupanan karqan, paykunaqa convencisqa karqanku lamar-qochapi aswan allin kasqankurayku mana atipay atina kasqankumanta. Ichaqa inka ejercitokunamanpas k’umuykunanku karqan, pisi tiempollamantan balsawan puriyta yacharqanku, chaymi yawar naval maqanakuy qhepaman chay islaman chayarqanku.

Cochisque, Caranqui llaqtapa fortalezasninqa atipanapaqmi qiparqa. Cochisquewan qallarinanpaqmi tanteasqa karqa, ichaqa mana suyasqanchikmi harkakuy karqa. Chiqapmi, manam caranquiskunallachu independenciankuta maqanakurqaku, aswanqa llapallan vecino llaqtakunam Cuzco llaqtaman yaykuqkunapa contranpi hukllawakurqaku. Chaykuna ukhupiqa, atiyrayku, mana manchakuq kasqanrayku ima, cayambes resaltarqanku. Chay hatun wasiqa atipasqaraqmi karqan, ichaqa ancha hatun chinkachiykunawan, mana hark'ayta atispa, kawsaq hark'aqkunata huknin mana imayuqraq hark'aq wasipi pakakunankupaq.

Hinaptinmi Inkaqa awqaqninkunata pusarqan Caranquita atipananpaq, ichataq manam muyuyta atirqanchu, amachaqninkuna kichasqa pampapi atipanakusqankurayku. Chay maqanakuyqa ancha sinchi karqan, chaymi Huayna Cápac maqanakuypi kawsayninta peligroman churarqan. Runakunaqa, yaqapaschá ayqekurqanku, chaymi, kamasqa ch’aqwaypi, kikin Inkaq sedan sillanpas t’ikrakurqan, chaymi soberanoqa sinchita pampaman tuparqan. Chay ch’aqwayqa llapanmi karqan, Huayna Cápacpa kawsaynintapas qespichiyta atirqanku kinsa aswan hunt’aq capitankunaq amachasqa kaqtinmi, paykunan usqhaylla phawaylla awqankunamanta qechuyta atirqanku. Inkakunaqa chaylla vengakuyta munarqaku, ichaqa achka runakunata sacrificaspankum, awqankuta fortaleza ukupi warkuchiyllata atirqaku.

Chay qhepamanmi ejercitokunata mosoqmanta organizananpaq jubilakunanpaq tiempo karqan, Huayna Cápactaq hatunchakuyninmanta phiñasqaña chaypas, runankunata pusarqan Tomebamba llaqtaq relativo thak kayninman, vengakunankupaq llakikuypaq yuyaykusqankupi yuyaymanaspa.

Kay sucesokuna qhepaman imachus pasasqanqa reparanapaqmi, inkaqa imaymana ruwaykunawan capitankunaman, noble ninrinkunaman phiñakuyninta rikuchinanpaq yuyaykusqanrayku, imaynan mikhuy racionninkuta pisiyachispa otaq campamentopi fiestakunaman mana invitaspa. Kaykunaqa, llapa runaq qayllanpi uraykachisqa kasqankuta rikuspa, Intiq rikch’ayninta hap’ispa Cuzco llaqtaman rirqanku, Inka runakunaq kachasqankunaq hark’asqan, paykunatan hap’inankupaq puririrqanku. Huk qhipa kachasqa kutichiyta chaskisqa: "Ingaman willay, chay huch'uy k'askakuyninwan, yarqaywan tanqawaqniykuwan, Cuzco llaqtaman rinaykupaq".

Tukuchanapaqtaq, Huayna Cápacqa orejoneskunata kikinpi rimarispa, imayna kasqankumanta k’amikun. Imaynaña kaqtinpas, orejones runakunaqa puririsqankutan puririchinku, mana costumbrasqanman hinataqmi Huayna Cápacqa mañakun mamanpa qorimanta estatuanta, chaymi templopi kasharqan, chhaynapi desertorkunaq ñawpaqenpi churanankupaq. Kayta ruwaspa, huk Cañari india warmi lluqsimun ñanman, hinaspa, La Coya espirituwan hap’isqa hina, convencechin qhepakunankupaq. Albaricoquekunaqa Inkaman kutichinku: "Mana kasukuq churikunamantaqa aswantam munanchik desfavorecido vasallo kayta". Inka runakunaqa kay aparatowanmi tiempota mana usuchinankupaq, capitankunata kusichinankupaq mikuytapas ruwarqaku.

Hawka kawsayqa sellasqa karqan sumaq mikhuykunawan, Inkakunamanta llapanpaq qhapaq regalokunawan, chay qhepamanmi allipunasqa ejercitokuna ripunankupaq wakichirqanku atipasqankumanta vengakunankupaq.

Yahuarcocha masacre y susguientes sucesos llamk'apuy

Auqui Toma, Inka wawqinmi chay llamk'ayta kamachiq karqa. Atiyniyoq ejercitowanmi preparakurqan chay ch’aqwaypi kaq fortalezata atipananpaq, yaqapaschá atipayta atirqan. Pichqa pirqakunamanta tawañam urmaykusqaña, qipa bastióntapas hapinankupaqña kachkaptin, chay mana atipay atina kamachiqta, ñawpaq filapi maqanakuq, wañuchisqaku. Wañusqanraykum ayqikuq inkakunapa filankupi lliw chaqwata rikurichirqa. cayambes nisqakunaqa chaylla aprovecharqaku chay oportunidadta qatipanankupaq hinaspa wañuchinankupaq, chaymi ancha pisilla Tomebambata atipayta atirqaku.

Kay kutipiqa Huayna Cápac kikinmanta interveninanpaqmi tantearurqa. Ejercitonta kinsa unidadman t’aqarqan, iskaytaq phisqa p’unchay fortalezamanta aswan karuman rinanku karqan, chaymantataq kutimunanku karqan, llapan distritota ruphachispa. Puchuq ejercitokunan ichaqa, pay kikinpa umallisqan, Caranqui llaqtata ñawpaqpi atacarqanku nispa. Chay taktikaqa allinmi karqan, aswantaqa Huayna Cápac, ñawpaqman kachasqa ejercitokuna kutimushaqtinku, manaña maqanakuspa ayqekusqanmanta rikuchiyta qosqanrayku. Caranquis qatispa qallarirqan, iskaynin ejercitomanta inkakuna, general Michi umalliq, mana hark'asqa fortalezata facil-llata hap'irqanku.

Caranquis nisqakunaqa, huk kutillapi, chay fortalezata, ruphasqa llaqtachankunatapas chinkachisqankuta reparaspa, ch’usaqyarqanku, ayqekuspataq pakakuyta maskharqanku. Inka ejercitokunawan muyurisqa, qaylla lagunapi pakakurqanku, ichaqa sistematicamente qatispa qhipa runakama wañuchirqanku. Chay wañuchinakuyqa ancha hatunmi karqan, chaymi laguna unukunata pukawan teñirqanku yawar hich'akusqanrayku, chaymantapachan unu cuerpoqa Yahuarcocha sutita hap'irqan, literalmente "yawar lamar qocha". Raúl Porras Barrenechea sutiyuq historiamanta yachaqpa nisqan hina, Huayna Cápacqa "ancha manchachisqa kaytam munarqa, chaymi indiokuna tutapi musqukunankupaq".

Manaña pipas Inkawan awqanakuyta atirqanñachu, Huayna Cápactaq Chinchaysuyo allpakunapi qhapaq suyup kamachiyninkunata sayarichinanpaq wakichisqa kachkasqa. Guerrapi puriykunaqa qatiparqanraqmi, ichaqa huch’uy empresakunan karqan, mana riesgoyoq, sallqa ayllukunaq contranpi, paykunaqa manan tolerarqankuchu disciplinata, civilización nisqatapas. Chay sinchi fronterakunataqa Ancasmayo mayumanmi churarqanku, ununpa hawanpi yunkallan inkakunaq suyunpa kamachikuyninmanta ch’aqwayta atisqanrayku.

Kastilla simiwan rimanakuy llamk'apuy

Yaqa llapan chay pacha español crónicas nisqakunapi, Huayna Cápacman apamusqa willakuy chayamusqanmanta, qhapaq suyunpa costankunapi, mana riqsisqa yuraq barbayuq runakunamanta, lamar quchawan "k'aspi wasikunapi" apasqa kasqanmanta, imaymana rikuchisqa. Kay nisqankumantam achka rimarqaku, chaynapi Francisco Pizarro Tumbes llaqtaman punta kuti watukuynin kanman icha manachu chayta yachanapaq. Chay punchawkunaqa manam tupanchu Huayna Cápacpa wañukusqanmanta pacha, iskay watallapas manaraq kay allpaman chayachkaptin. Tukuy imapipas, Quito llaqtapi tribunalman chayaq willakuyqa rimarqa Colombiapa costanpi españolkunapa mana allin llallisqankumantam, chaymi Pizarrota punta kaq viajenpi chaqrurqaku, manaraq Inka Imperio chiqapta tarichkaptinku.

Huayna Cápacqa makilla, llamk'aq kamachiqmi karqan. Paypa umallisqanmi imperioqa ancha allin reestructuración nisqapi ruwasqa karqan, chaytaqa ruwarqanku política de controles metódicos y severos nisqawanmi. Wañusqan qhepaman ima inerciawan chay sasachakuywan tupasqanqa faciltan sut’inchakun chay watakunapi Huáscarwan Atahualpawan guerra civilta willakuq sasachakuyninkunata qhawarispa.

Chay kikin inerciaqa qhipamanmi Pizarrota saqinman karqan andino qhapaq suyuta atipananpaq, mana tupaq kallpakuna chaypi kashaqtinpas. Kikin español conquistadorkuna, pisi watakuna qhipaman, hawkalla riqsikunkuman karqa, sichus Huayna Cápac kawsachkaptinraq chay territorioman hamunkuman karqa chayqa, mana mayqinninkupas kawsachkaqta lluqsinmanchu karqa: "mana allpa rakisqa kaptinqa, Guaynacaba kaptinqa". mana wañusqachu karqan, manan munarqanichu mana haykuyta atisunmanchu nitaq atipasunmanchu”, nispa.