Ikwathur

Chawpipacha nisqa Tiksimuyup sinrinmanta ñawirinaykipaq chaypi qhaway.

Ikwathur República del Ecuador
Ikwathurpa⠀wallqanqan	Ikwathurpa unanchan
Llaqta qayanqillqa	« Allah,Vətən və Azadlıq "
Llaqta taki	Ikwadurpa llaqta takin
Kamachiy
Kamachina laya	Republika
Umalliq	Daniel Noboa
Umalliq ministru	Daniel Noboa
Parlamento	Asamblea Nacional de Ecuador (es)
Simikuna	Qhichwa simi, Kastilla simi Wak shimikuna aswan
Uma llaqta	Kitu
Allpa-saywachiy
Arya	255 586,91   km 2
Suyukuna	Asway marka Bolívar marka Kañar marka Karchi marka Chimpurasu marka Kutupaksi marka Kuri marka culonas Galápagos (qug) Wayas marka aswan
Hatunnin llaqta	Wayakil
Hanaq-kay	Min. Pasiphiku mama qucha (0 m) Max. Chimpurasu (6263,47 m)
Yaku	%
Pacha UTC	UTC-05:00 (es) UTC−6 (es) Pacific/Galapagos (en) America/Guayaquil (en)
Runa-kaqnin
Runap-sutin	Ikwathur-runa
Runakuna	16 938 986 (2022)   hab.
Density	66,27 hab./km2
8 670 974 (%51.2) 8 672 767 (%51.2)
Wiñaykawsay
Paqarisqan pacha	phiwriru 16, 1840
Ekonomiya
Sutichasqa RLR	103 056 619 000 $ (2017) 4 442 647 000 (2016)
RLR (RKK)	193 048 599 950 dólar internacional (es) (2017) 7 984 016 196 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita	6273 $ (2017) 174 (2016)
RLR (RKK) per cápita	11 612,045 dólar internacional (es) (2017) 317,335 (2016)
Llamkanaqkaq indisi	5 %
RPI	0,74 (2021)
Inflasyun	1,1 % (2016) −2,3 (2015)
Llaqtaqullqi	Amirikanu dollar, sucre ecuatoriano (es) -wan peso ecuatoriano (es)
Aswanraq
ISO tuyru	EC
Internet tuyru	.ec
Karurimana tuyru	+593
Kaypi wankurisqa	Asociación Internacional de Fomento (es) Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) Comunidad Andina Corporación Financiera Internacional (es) aswan

Ikwayur icha Ikwathur (kastilla simipi: Ecuador, "Chawpipacha") nisqaqa Uralan Awya Yalapi huk mama llaqtam. Uma llaqtanqa Kitu llaqtam. Ikwayur Runaq Imayka 13.212.742 runakunam kawsachkanku (2006).

Allpa saywachi

• Urqukuna: Chimpurasu, Impapura, Pichincha, Qutuphaqsi, Tunqurawra, Kayampi urqu, Sangay nina urqu
• Quchakuna: Impaqucha - P'uchqu qucha - Quwiqucha
• Mayukuna: Wayas mayu - Pastasa mayu - Napu mayu
• Wat'akuna: Yawatisuyu

Wiñay kawsay

Ñawpa pachapi

Kunan pacha Ikwadur icha Chawpipacha nisqa suyupiqa, ancha ñawpa pacha achka runa llaqtakunas tiyarqan. Ahinataq Waltiwya (Valdivia) nisqa runakunas Manawi markapi Santa Elena markapipas kawsarqan, 3500 kñ - 1800 kñ watakunapi. Paykunaqa sumaq k'apra ruraqsi karqan. Awya Yalapiqa manas ñawpaq huktaq runakunachu k'aprakunata rurayta yacharqan.

Achka wiñay kawsay yachaqkuna Juan de Velasco yachaq hina yuyarqan, aslla watamanta, Inkakunap hamusqankama, huk mamallaqta hatun pusaq Kitupi kawsarqan, pay Chawpipachap Antinkunatas kamachirqan, Puruha runallaqtamanta (Chimpurasu markapi), San Gabriel llaqtaman (Karchi markapi). Chay hatun pusaqqa Shyri nisqas karqan. Kunanqa manam tukuy wiñay kawsay yachaqkunachu pay hina yuyan. Astawan yachaqkuna yuyan, Chawpipachapi, Inkakunap hamusqankama, manas huklla hatun pusaqchu tiyarqan, aswantaq achka kurakakunas tiyarqan, huk kurakaqa achka ayllu llaqtakunatas kamachirqan. Qhipaqa Inkakuna Tupaq Inka Yupanki Wayna Qhapaqpas Chawpipachapi Antikunatas kamachirirqan, qhipa Chawpipacha Antikunap runankuna Tawantinsuyupi, Chinchaysuyu markapi kawsarqan. Kimsa chunka wata qhipa, Ispañulkunas hamurqan, Francisco Pizarro sutiyuq pusaqninqa 1533 watapi Atawallpa Inkatas wañuchirqan. 1534 watapiqa Kunkistadur Sebastián de Belalcázar Kitu llaqtatas hap'irqan, chay llaqta Ispañapaqmi nispa. Kunkistadurkunaqa hamurqaptinsi, Rumiñawi sutiyuq awqaq pusaqqa Kitu k'itipi tukuy wasikunatas ruphachirqan, Ispañulkuna ama tukuyta chaskinanpaq nispa, hinaspas quri imakunata khuyaylla rumikunatapas urqukunamansi apamurqan.

Kastilla Kamachiy pachapi

1534 watamanta 1822 watakama Kitu mamallaqtaqa ispañul sarushka llaqtas karqan. Chay watakunapiqa indihina runakuna anachatas llakikurqan. Ispañulkunaqa tukuy sumaq allpakunatas hap'irqan asindakunata ruranapaq. Chay asindakunapiqa kichwa runakuna sinchi-sinchilla ispañul, mistikunapaq llamk'aspas mana allin mikhunakunata chaskirqan. Misti asindadukunaqa indihinakunata anchatas maqarqan. Ispañulkunaqa hatun inlisyakunatas rurarqan, ahinataq Kitupi kaq Iglesia de la Compañia nisqata. Hinallataq achka runakuna astawan sumaq kapchiykunatas Kitupi rurakurqan. Chay runakunaqa Kitupi yachay wasi (escuela Quiteña) nisqas, paykunaqa Indihinakunap ispañulkunappas yawarniyuqsi, yuyayniyuqpas karqan.

Republika pachapi

Ispaña Amirika Kacharikuna Awqanakuy nisqapi Antonio José de Sucre, Simón Bolívar sutiyuq awqaq pusaqkuna Ispañulkunawan maqanakurqaptin 1822 watamanta Ikwadur nisqa suyuqa Hatun Kulumbyaman kapuq markam karqan. 1830 watakunapi chay Hatun Kulumbya manaña tiyaptinsi Ikwadur huk musuq mamallaqtas tukurirqan. Juan José Flores Ikwadurpa huk ñiqin mamallaqta hatun pusaqsi tukurirqan. Hinaptinpas allpayuq mistikunaqa hinallataqsi indihinakunata maqarqan, sinchitas llamk'achisparaq. Astawantaqsi kichwa runakunaqa wasipunku nisqapi kawsarqan, mistikunapaq allpankunapi llamk'aspa, uchuylla allpayuq kaspa, chay uchuylla allpankunapi mikhuchikunanpaq llamk'aspa. Allpasapakunaqa, Kathuliku Inlisyapas tukuykunata kamachirqan. 1895 watapi Eloy Alfaro sutiyuq runas Ikwadurpa hatun pusaqnin tukurirqan, indihinakunata ñawpaq ñiqin yanapaqsi hatun pusaq kaspa.

1941 watapi Ikwadurqa Piruwwansi maqanakurqan. Chay maqanakuy qhipaqa Piruw mamallaqta Amarumayu sach'a-sach'a suyupi achka allpakunata Ikwadurmantas hapirqan. Chay qhipaqa iskay maqanakuyraqsi karqan, 1981 watapi, 1995 watapipas, hinaptinqa chay maqanakuykunamanta Ikwadurqa mana Piruwmantachu, Piruwtaq mana Ikwadurmantapas ima allpatapas hap'irqanchu. 1998 watapi Ikwadurpa Pirupapas umalliqninkunaqa rimanakurqan, kay hina ninakurqan, amaña maqanakuy kachunchu, nispa. Hinallataqsi Jamil Mahuad, Alberto Fujimori sutiyuq umalliqninkuna mamallaqtapura qasi kaytas ruranakurqan.

1990 watamanta CONAIE sutiyuq tantanakuy ECUARUNARI tantanakuypas achka runakunap hatariykunatas qayakurqan, chay hatariykunamanta 2000 watapi Jamil Mahuad sutiyuq hatun pusaq kamachiyninmanta lluqsinanmi karqan. 1996 watamantataq huk Pachakutik nisqa runakunap pulitiku tantanakuyninmi tiyan. 2003 watapi chay Pachakutik nisqaqa yanaparqan Lucio Gutiérrez sutiyuq hatun pushaqta akllanakuykunapi akllayta. Payqa 2005 watapi huk hatariymanta karu llaqtamanmi ayqirqan, chaymantataqmi Alfredo Palacio hatun pushaqmi tukurqan. 2007 watapitaq, kutinmanta 2009 watapipas, Ikwadur runakunaqa Rafael Correa sutiyuq runata hatun pushaqmanmi akllarqan. Payqa huk musuq Susyalismutam Ikwadurpi ruranata munan. Pachakutik nisqaqa payta ñawpaqta yanapaspanpas, kunantaq manañam arí ninakunchu.

Ikwadur mamallaqtap mamakamachiynin

Ikwadur mamallaqtap mamakamachiyninqa 2008 watapim qillqasqam karqan. Chay mamakamachiyqa kaman, huk hatun pusaqmi tiyan, payqa Presidente de la República nisqam.

Markakuna kitikunapas

Ikwadur mamallaqtapiqa iskay chunka tawayuq markam kachkan, sach'a-sach'akunapi suqta markam, Chalapi suqta markam, Antikunapitaq chunka hukniyuq marqam, Yawatisuyupitaq huklla markam kachkan. Sapa markapiqa achka kitikunam kachkan.

Ikwadurpa markankuna

Marka	Runakuna (2001)	Kichwa runakuna (2001)	Hallka k'iti kanchar km²	Uma llaqta	Runakuna (2001)
1 Asway marka	599.546	7.060	8.639	Tumipampa	277.374
2 Bolívar marka	169.370	17.230	3.254	Waranta	20.742
3 Kañar marka	206.981	23.660	3.908	Asuwi	27.866
4 Karchi marka	152.939	335	3.699	Tulkan	47.359
5 Chimpurasu marka	403.632	116.205	5.287	Rispampa	124.807
6 Kutupaksi marka	349.540	45.879	6.569	Latakunka	51.689
7 Kuri marka	525.763	478	5.988	Machala	204.578
8 Esmeraldas marka	385.223	144	15.216	Esmeraldas	95.124
9 Yawatisuyu	18.640	372	8.010	Puerto Baquerizo Moreno	5.539 (2006 watapi)
10 Wayas marka	3.309.034	3.326	20.502,5	Wayakil	1.985.379
11 Impapura marka	344.044	55.220	4.599	Ibarra	108.535
12 Loja marka	404.835	6.738	11.027	Loja	118.532
13 Mayukuna marka	650.178	141	6.254	Babahoyo	76.869
14 Manawi marka	1.186.025	111	18.400	Portoviejo	171.847
15 Morona Santiago marka	115.412	332	25.690	Makas	13.602
16 Napu marka	79.139	33.377	13.271	Tena	16.669
17 Orellana marka	86.493	19.698	20.733	Puerto Francisco de Orellana	18.298
18 Pastasa marka	61.779	12.072	29.520	Puyu	24.432
19 Pichincha marka	2.388.817	22.125	12.938	Kitu	1.399.378
20 Santa Elena marka (++)	.	.	.	Santa Elena	27.351
21 Santo Domingo de los Tsáchilas marka (++)	.	.	.	Santo Domingo de los Colorados	322.080 (2007 watapi)
22 Sukumpiyu marka	128.995	6.722	8.330.6	Musuq Loja	34.106
23 Tunkurawra marka	441.034	34.003	3.333,6	Ampatu	154.095
24 Zamora Chinchipi marka	76.601	3.140	23.110,8	Zamora	10.355

(++) Kamasqa wata: 2007

Runakuna

Rimaykuna

• Kastilla simi (ufisyal nisqa): 11.000.000 rimaq
• Kichwa simi: 2.000.000 rimaq
• Shuwar simi: 110.000 rimaq
• hukkunapas

Iñiy

• Kristiyanu iñiy

Hatun llaqtakuna

• Wayakil: 2.400.000 runa
• Kitu: 1.200.000 runa

Rikchakuna

• 
  Ikwadurpa saywitun
• 
  Ikwadur (NASA)
• 
  Wayakil, Ikwadurpa astawan hatun llaqtan

Pukyukuna

• www.inec.gov.ec/ / Ikwadurpi indihina runakuna (2001 watapi)

Hawa t'inkikuna

• www.inec.gov.ec INEC (kichwa simi)
• Ikwadurpi pulitika rakiy 2008
• www.inec.gov.ec / Markakunap yupayninkuna, Hatun Yupay 2001
• Quitoka, Distrito Metropollitanomi
• Dr. Alfredo Palacio: Hampika, Tukuykunapakmi Kan
• Kawsay Ecuador - Runakunapaq Kawsay Tantanakuypi Yanapak
• Tukuy Ecuador runa shimikuna kamachiy ukupi kana, maypi kashpapash rimana, killkanamantapash kamachiy
• Ecuador Indíginas Ayllu-Juñu Chikaykuna
• Curso básico de kichwa para hispanoparlantes, nivel 1
• Galapagos, Ikwadur (Inlish simipi)
• Ikwadur (Inlish simipi)
• Galapagos (Inlish simipi)

Punku p'anqa: Ikwadur