Chaqallu yura rikch'aq ayllu

Chaqallu yura rikch'aq ayllu (familia Leguminosae icha Fabaceae) nisqaqa huk yurakunap rikch'aq ayllunmi, sach'akunam, sach'acha, ch'ulla watayuq icha achka watayuq qurakunapas. Rurunkunaqa chaqallum.

Ñawpaq mitan kamaypiqa Leguminosae nisqa rikch'aq ñiqim nikurqan, Papilionaceae, Mimosaceae, Caesalpiniaceae rikch'aq ayllu kaptin.

Faboideae (Papilionaceae kasqa, latin simipi Papilio = "pillpintu") yurakunaqa pillpintu hina rikch'aq tuktuyuq kaptin, Caesalpinioideae, Mimosoideae nisqakunataq wach'illa (quyllur hina) pichqantin raphi sillwiyuq tuktuyuqmi.

Rikch'aqkuna

Kaymi huk chaqallu hina yurakuna:

Faboideae

• añawaya (Adesmia spinosissima)
• ishpinku (Amburana cearensis)
• inchik (Arachis hypogaea)
• q'ira, p'unu husk'a, husk'a (Astragalus garbancillo)
• briya (Cercidium australe)
• husk'a (Dalea weberbaueri)
• kita husk'a (Dalea peruviana)
• pakará (Enterolobium contorti-siliquum)
• amasisa (Erythrina)
  • pasul, sach'a purutu (Erythrina edulis)
  • pisunay (Erythrina falcata), chilikchi nisqapas (ama lupunawan, Ceiba pentandra pantaychu!)
• chañar (Geoffroea decorticans)
• tinaku (Indigofera anil, Indigofera suffruticosa)
• lantrihas (Lens culinaris)
• warwasku (genus Lonchocarpus)
  • sach'a warwasku icha timun hampi (Lonchocarpus utilis syn. Lonchocarpus nicou, Derris nicou)
  • waska warwasku (Lonchocarpus urucu)
• sach'a q'ira (Lupinus ampaiensis)
• q'ira (Lupinus condesuflorus, Lupinus platyphyllus)
• tawri (Lupinus mutabilis, Lupinus argentens, Lupinus tauris). Qhawariy (Anqash suyupi Vicia grata, huk chaqullu rikch'aq niyta munanmi)!
• alwa (Medicago sativa)
• kiñu-kiñu, isturaki, balsamu qara (Myroxylon balsamum)
• wayruru sach'a (Ormosia coccinea)
• mishiku hikama (Pachyrhizus erosus)
• ahipa (Pachyrhizus ahipa)
• pallar (Phaseolus lunatus)
• numya (Phaseolus numia)
• chuwi (Phaseolus sp. etc.)
• purutu (Phaseolus vulgaris, Phaseolus lunatus). Qhawariy (Anqash suyupi Erythrina edulis = pasullu niyta munanmi)!
• allwirha, allwi (Pisum sativum)
• kumasiwa (Platymiscium spp.)
• wallwa (Psoralea mexicana, Psoralea pubescens)
• q'upi icha sata (Tephrosia sinapou syn. Cracca toxicaria)
• tipa (Tipuana tipu)
• chikmu (Trifolium amabile, Trifolium peruvianum)
• chaqullu, abas, hawas, miska (Vicia faba)

Mimosoideae

• tuska (Acacia aroma)
• wakachu (Acacia atramentaria), Arhintinapi churki nisqapas
• allqu thaqu, waranqu nisqapas (Acacia macracantha)
• harka (Acacia visco)
• yuraq kinilla, bubinsana (Calliandra angustifolia)
• paqay (Inga feuillei, Inga edulis)
• yaku kachiq (Inga sp.)
• yarawisqu (Leucaena leucocephala)
• urqu sibil (Piptadenia excelsa)
• wilka, sibil (Piptadenia grata, Acacia visca, Anadenanthera sp.)
• thaqu (Prosopis alba, Prosopis siliquastrum, Prosopis juliflora, Prosopis humilis)
• yuraq thaqu (Prosopis alba)
• yana thaqu (Prosopis nigra)
• thaqu sach'a (Prosopis siliquastrum, Prosopis juliflora, Prosopis humilis)
• wakchillu (Prosopis sp.)
• waranqu (Prosopis pallida)
• churki (Prosopis ferox), Buliwyapi sutin; Arhintinapi wakachu (Acacia atramentaria) sach'apaq sutin

Caesalpinioideae

• yuchu waska (Bauhinia sp.)
• krus k'aspi (Brownea sp.)
• yuraqsisa krus k'aspi (Browneopsis ucayalina)
• tara (Caesalpinia spinosa syn. Caesalpinia tinctoria)
• wakapurana (Campsiandra sp.)
• mut'uy (genus Senna)
  • pichana mut'uy (Senna aphylla syn. Cassia aphylla)
  • ch'iñi mut'uy (Senna multiglandulosa syn. Cassia tomentosa)
  • urqu mut'uy, anchurapa (Senna italica syn. Cassia obovata)
  • wisllaq (Senna birostris)
    • hatun mut'uy (Senna birostris var. helveola syn. Cassia helveola)
    • uchuk mut'uy (Senna birostris var. hookeriana syn. Cassia hookeriana)
  • yunka mut'uy (Senna alata syn. Cassia alata)
• kupaywa (Copaifera officinalis; Copaifera paupera)
• purutu k'aspi (Senna sp.)
• ritama (Spartium junceum)
• asukarwayu (Hymenaea sp.)
  • hak'u wayaqa (Hymenaea courbaril)

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Chaqallu yura rikch'aq ayllu.

• Wikispecies nisqaqa qillqasqa p'anqayuqmi kay hawa: Chaqallu yura rikch'aq ayllu