Sutirimana
Simi kamachiypitaq suti icha sutirimana (kastilla simipi: sustantivo, latin simimanta: substantivum) nisqaqa imatapas, ima kaqtapas sut'ichaq rima layam.
Huklla yupa (Sapaq yupa) - Achka yupa llamk'apuy
(Singular - Plural)
| Sutikuna: HUKLLA YUPA - (Substantivos: SINGULAR) | |
| Qhari | Hombre |
| Wasi | Casa |
| Allqu | Perro |
| Sutikuna: ACHKA YUPA - (Substantivos: PLURAL) | |
| Qharikuna | Hombres |
| Wasikuna | Casas |
| Allqukuna | Perros |
Rikch'ayrimana + Suti llamk'apuy
Rikch'ayrimanaqa huk rimaykunapi - ahinataq qhichwa simipi, aymara simipi, nawa simipi, inlish simipi, aliman simipi, grigu simipi, rusu simipi - sutirimanap ñawpanpim; hukkunapitaq - ahinataq latin simipi, kastilla simipi huk romanu simikunapipas, pulaku simipi - sutirimanap qhipanpim.
Huklla yupa llamk'apuy
| Qhichwa simipi Rikch'ayrimana + Sutirimana |
Kastilla simipi Sutirimana + Rikch'ayrimana |
| Musuq llaqta | Ciudad nueva |
| Hatun wasi | Casa grande |
| Yana allqu | Perro negro |
Achka yupa llamk'apuy
| Qhichwa simipi Rikch'ayrimana + Sutirimana + "-kuna" |
Kastilla simipi Sutirimana + "(e)s" + Rikch'ayrimana + "(e)s" |
| Musuq llaqtakuna | Ciudades nuevas |
| Hatun wasikuna | Casas grandes |
| Yana allqukuna | Perros negros |
Kapuy k'askaq llamk'apuy
Chay kapuy k'askaqkunaqa kastilla simipi manam kanchu, chay rimaypi kapuy rimakunam kan.
| Kapuy k'askaq | |
| wakay | Mi vaca |
| wakayki | Tu vaca |
| wakan | Su vaca |
| wakayku | Nuestra vaca (excluyendo al receptor) |
| wakanchik | Nuestra vaca (incluyendo al receptor) |
| wakaykichik | Vuestra vaca |
| wakanku | Sus vacas |
Kapuy k'askaqkunaqa huk k'askaqkunap ñawpanpi yapakun.
| Kapuy k'askaq + | |||
| Árbol | Sach'a | k'askaq | |
| Tu árbol | Sach'ayki | yki (+ 1 k'askaq | |
| Tus árboles | Sach'aykikuna | yki kuna (+ 2 k'askaq) | |
| De tus árboles | Sach'aykikunamanta | yki kuna manta (+ 3 sufijos ) | |
| Cuéntame de tus árboles. | Sach'aykikunamanta willaway | ||
Hina k'askaq llamk'apuy
Chay hina k'askaqkunaqa kastilla simipi manam kanchu, chay rimaypi hina rimakunam kan.
| Hina k'askaq | ||
| Punku | NOMINATIVO | Puerta |
| Punkuta | ACUSATIVO | A la puerta |
| Punkuman | ILATIVO | Hacia la puerta |
| Punkumanta | ABLATIVO | Desde la puerta |
| Punkupi | LOCATIVO | En la puerta |
| Punkuwan | INSTRUMENTAL | Con la puerta |
| Punkupaq | BENEFACTIVO | Para la puerta |
| Punkuqpa | GENITIVO | De la puerta |
| Punkukama | LIMITATIVO | Hasta la puerta |
| Punkurayku | CAUSAL | A causa de la puerta |
| Punkuhina | COMPARATIVO | Como la puerta |
Sutip phatmakuynin llamk'apuy
(Clasificación del sustantivo)
| Sutiq phasmikuynin - (Clasificación del sustantivo) | |||
| Mana chanin suti | (sustantivo común) | Uywakuna: K'usillu, Taruka, Wachwa; Yurakuna: Sach'akuna, T'ikakuna, | Animales: Mono, Venado, Pato; Plantas: Árboles, Flores |
| Achka achkamanta sutichasqa | (sustantivo colectivo) | Ayllu, Llaqta, Khipu | Familia,Pueblo, Nudo |
| Mana yuyay atina suti | (sustantivo no contable) | Ch'uspikuna, Sisikuna, Chukchakuna, Challwakuna, Qulqikuna, Unukuna, Ch'askakuna | Mosca,Hormiga, Cabellos, Pez, Plata, Dinero, Uno, Estrellas |
| Chanin sutichaq | (sustantivo propio) | Qusqu, Ollantay,Lima | Cusco, Ollantay, Lima |
| Rikuy hap'iy atina sutikuna | (sustantivo concreto) | Wasi, Killa | Casa, Luna |
| Mana rikuy, mana hap'iy atina sutikuna | (sustantivo abstracto) | Iñi, Taytacha | |
| Phatman phatman sutikuna | (sustantivo partitivo) | Kuskan, Ch'iqta | |
| ... | ... | ... | ... |
Mana chanin suti llamk'apuy
Kay ukhupiqa tarikunku.
- Pillpintu Mariposa
- Q'inti Picaflor
- Ninakuru, Pichinkuru Luciérnaga
- Pachak chaki Cienpies
- Uru Araña
- Apasanka Tarántula
- Qampu Tarántula Felpada
- Uru millu Araña Venenosa
- K'anka Gallo
- K'alla Loro
- Mach'aqway Culebra
- Sach'achakuna Arbustos
- Qurakuna Yerbas
- Millay qura Mala yerba
Achka-achkamanta sutichasqa llamk'apuy
Mana yuyay atina suti llamk'apuy
Chanin sutichaq llamk'apuy
- Mama Uqllu
- Ullantay
- Husilu (Joselo)
- … etc.
Rikuy hap'iy atina sutikuna llamk'apuy
Kaykuna kanku:
Mana rikuy, mana hap'iy atina sutikuna llamk'apuy
Phatman-phatman sutikuna llamk'apuy
Saphi hina sutikuna llamk'apuy
Kaykunaqa kanku haqay sutikuna imaynapipas rimakullan, qhawarichiy …
Achka sutiwan sutichaq llamk'apuy
Kaykunaqa sapanqa suti puririn ashkha ashkhaman.
qhawarichiykuna…
- Hampina wasi
- … kanraq.
Huk rimaykunamanta hamuq sutikuna llamk'apuy
(Sustantivos que derivan de otras palabras)
- Sutimanta hamuq (Sustantivo Nominal)
- Simichaqmanta ranpaqninmanta hamuq (Sustantivo Derivado de un Adjetivo)
- Sutiq simichaqmanta hamuq (Sustantivo derivado de un verbo)
Kaypipas qhaway llamk'apuy