Q'irus
- Qiru nisqaqa huk sut'ikunayuqmi; Qiru (sut'ichana) rikuy.
| Q'iru | |
|---|---|
| Mama llaqta |  Piruw
|
| Suyu | Qusqu suyu, Pawqartampu pruwinsya, Pawqartampu distritu |
| Runakuna | ca. 600 |
| Simi | Qhichwa simi |
| Iñiy | Katuliku iñiy, Tawantinsuyu iñiy |
  Q'iru llaqtap saywitun. | |
Q'irus (q'iru + -s "-niraq, -hina, -sapa": "q'irusapa, sach'asapa")[1] icha Q'iru llaqtaqa (Q’eros, Q’ero qillqasqapas) Piruwpi ayllu llaqtam Qusqu suyupi, Pawqartampu pruwinsyapi, Pawqartampu distritupi.
Q'irupiqa pusaq ayllu llaqtacham: Kiku Q'irus (Kiku Q’eros), Hapu Q'irus (Hapu Q’eros), Hatun Q'irus (Hatun Q’eros), Q'irus Tuturani (Q’eros Totorani), Markachiya (Marcachea), Pukara (Pucara), Q'achupata, K'allakancha (K’allacancha). Chay ñawpaq pichqantin ayllu llaqtaqa 21 kaq pachakwatap qallariyninpi "Q'iru runa llaqtam kanchik" nispa rimarirqan. Tukuy Q'iru ayllu llaqtantinpiqa 600-chá runa kawsachkan.
Chaypi runakunaqa Qhichwa simillatam rimanku. Achka kwintukunapi Inkarrí nisqamantam willakunku.
Q'irupiqa kunanraq paqu yachaqkunam tiyan, huk altumisayuq achka pampamisayuqpas.
Yachay wasipi kastilla simillapi yachachiq kaptinsi, huk waynakunaqa pisi kastillanutapas rimanku.
Q'iru runakunaqa inkakunap qhipaq chawchunkunas. Ispañamanta awqakunas lliw runakunata wañuchiyta munaspa chayamuptin, pisilla inkakunas Q'iru k'itiman ayqispa kawsayninkuta qispiyta atirqanku. Urqup apunkunaqa ispaña awqaqkunata Wiraquchapampapi chamqaspa wañuchispas inka runakunataqa yanaparqanku. Chaymanta pachas Q'iru k'itipi kawsanku. Q'iru runakunaqa willkankunas.
Q'irupi asindapas karqan. 1963 llaqtapi Q'iru llaqtayuqkunaqa asindaduntas qarquspa ayqichirqanku.
Liwrukuna
llamk'apuy- Vidal César Carbajal Solís: Cambio y conservación intergeneracional del quechua. Runasimi, kastillasimi ayllu ukhupi q'iruskuna hap'ipakusqankumanta. PROEIB Andes, Plural Editores, La Paz 2006. (PDF; 3,3 MB)
- Vidal César Carbajal Solís: Factores que inciden en los procesos de conservación y cambio intergeneracional de la lengua quechua en dos comunidades q'iru, Cuzco, Perú. Memorias del Congreso de Idiomas Indígenas de Latinoamérica-I (23-25 de octubre de 2003, University of Texas at Austin), Austin 2003. (PDF; 220 kB)
- Elizabeth Uscamayta Guzmán: Medicina q'iru y currículo en los centros educativos de Hatun Q'iru. Tesis presentada a la Universidad Mayor de San Simón, en cumplimiento parcial de los requisitos para la obtención del título de Magister en Educación Intercultural Bilingüe en la Mención Formación Docente. PROEIB Andes, Cochabamba 2004. (PDF; 3,2 MB)
Hawa t'inkikuna
llamk'apuy- Inkarrí ñisqamanta willasqakuna: Q'iru ayllu llaqtamanta willasqakuna
- Ima hinas Q'iru llaqta runakuna asindatuta qarqurqanku
- Vidal César Carbajal Solís: Runasimi, kastillasimi ayllu ukhupi q'iruskuna hap'ipakusqankumanta. Cambio y conservación intergeneracional del quechua. PROEIB Andes (PDF, 3,3 MB)
- Medicina Q'iru y Currículo en los Centros educativos de Hatun Q'iru (kastilla simi, qhichwa simi) (PDF)
Widyukuna
llamk'apuy- Nacion Q'ero website
- Blog de la Nacion Q'ero
- Q'iru llaqtamanta videokuna
- Q'iru llaqtamanta video
- Kusisqa Waqachkayku (qhichwa simpipas, kastilla simipipas, inlis simipipas)
Pukyukuna
llamk'apuy- ↑ Rodolfo Cerrón Palomino 2002/2004, kaypi: Vidal César Carbajal Solís: Runasimi, kastillasimi ayllu ukhupi q'iruskuna hap'ipakusqankumanta. La Paz 2006, p. 112.
