Chuqiyapu suyu

Chuqiyapu suyu (aymara simipi: Chuqiyapu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de La Paz) nisqaqa Buliwya mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Chuqiyapu llaqtam.

Chuqiyapu suyu Chuqiyapu jach'a suyu Departamento de La Paz
Tiwanaku, (Chuqiyapu suyu)
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
	Chukiyapu llaqtap unanchan
.
Mama llaqta	Wuliwya
Tinkurachina siwikuna
Uma llaqta	Chuqiyapu
Pruwinsyakuna	20
Munisipyukuna	85 (2009 watapi)
Kantunkuna	~ 432
Simikuna	kastilla simi, aymara simi, qhichwa simi, waraniyi simi, takana simi
Runakuna	2.349.885 (ine 2001) 2.812.000 (2005)
Runa ñit'inakuy	- runa / km² (2001)
Hallka k'iti kanchar	133.985 km²
Hanaq kay	- m
Kamasqa wata	23 ñiqin qhulla puquy killapi 1826 watapi
Llaqta kamachiq	César Cocarico Yana
Karu rimay yupay
Pacha suyu	UTC-4
Qhichwa simipi llika tiyanan
Aymara simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan	prefecturalpz.gov.bo
Chuqiyapu suyupi pruwinsyakuna
|

Allpa saywachi

• Amachasqa suyukuna: Madidi mamallaqta parki - Qutapata mamallaqta parki - Apulupampa sallqa pacha suyu - Pilón Lajas kawsay pacha risirwa
• Urqukuna: Chachakumani - Chakaltaya - Ch'iyar Juqhu - - Illampu - Illimani - Janq'u Uma - Kunturiri - Mururata - Sirk'i Qullu - Wayna P'utuqsi -
• Quchakuna: Chilata qucha - Titiqaqa qucha
• Mayukuna: Beni mayu - Challa suyu mayu - Esmeralda mayu - Heath mayu - Huchusuma mayu - Mayutata mayu - San Cristobal mayu - Surata mayu - Tiyupunti mayu - Untujawi mayu

Pulitika Rakiy

Chuqiyapu suyupiqa kanmi 20 pruwinsya, 75 munisipyu, 438 kantun.

Puruwinsiya	km²	Runakuna (2001)	Uma llaqta	Runakuna (2001)
Abel Iturralde	42.815	11.828	Ixiamas	1.775
Antikuna	1.658	69.636	Pukarani	918
Bautista Saavedra	2.525	11.374	Charasani	501
Chinchay Yunka	1.720	23.681	Quruyqu	2.197
Eliodoro Camacho	2.080	57.877	Waychu	1.123
Franz Tamayo	15.900	18.386	Apulu	2.123
Gualberto Villaroel	1.935	15.722	Kurawara	292
Inkawi pruwinsya	5.410	95.906	Wiyacha	29.108
Inkisiwi	6.430	59.167	Inkisiwi	581
Jaruma	4.510	86.480	Sika Sika	3.831
José Manuel Pando	1.976	6.137	Machaqa	819
José Ramón Loayza	3.370	43.731	Luriway	434
Lariqaqa	8.110	68.063	Surata	2.217
Manqu Qhapaq	367	22.892	Qupaqhawana	4.161
Muñecas	4.965	25.132	Chuma	392
Pakaqi	10.584	49.183	Kuru Kuru	1.884
Pedro Domingo Murillo	4.705	1.484.328	Pallqa	894
Qarañawi	3.400	51.153	Qarañawi	12.083
Umasuyu	2.065	85.570	Jach'ak'achi	7.540
Urin Yunka	5.770	63.639	Chulumani	2.724
Llapan:	133.985 km²

• Lista:Pulitika rakiy (Buliwya)

Runakuna

Chuqiyapu suyupiqa 2.812.000 runakunam kawsachkanku (2005).

Runa llaqtakuna

Suyupiqa aswanta Aymara runakunam tiyanku.

Runa llaqta	%
Qhichwa	7,8
Aymara	68,4
Waraniyi, Chikitus, Moxos	0,5
Mana indihina	22,5
Huk indihina runa llaqta	0,7

Pukyu: obd.descentralizacion.gov.bo

Huk indihina runa llaqtakuna:

• Araona runa
• Aphru-buliwiyanu runa
• Chiman runa
• Kallawaya
• Uru runa

Simikuna

Suyupiqa kastilla, aymara, qhichwa, waraniyi, takana simikunatam lliwmanta astawan rimanku.

Simi	Suyu	Buliwya
Qhichwa simi	158.260	2.281.198
Aymara simi	1.181.593	1.525.321
Waraniyi simi	1.526	62.575
Huk indihina simi	4.446	49.432
Kastilla simi	1.973.708	6.821.626
Hawa simi	70.448	250.754
Indihina similla	257.242	960.491
Indihina simi kastilla simipas	1.027.999	2.739.407
Kastilla simi hawa simipas	946.650	4.115.751

Pruwinsyakunap sutinkuna

• Abel Iturralde pruwinsya: Abel Iturralde, pulitiku
• Franz Tamayo pruwinsya:
  • kamasqa 23-I-1826 (mawk'a suti: Caupolicán (Bajo Caupolicánwan, kunan: Abel Iturralde pruwinsya)
  • 20 -XII-1967: musuq suti: Franz Tamayo pruwinsya (Franz Tamayo, qillqaq)
• Qarañawi pruwinsya: 16-XII, 1992-watakama Chinchay Yunka pruwinsyap rakiynin karqan
• Pedro Domingo Murillo pruwinsya:
  • mawk'a suti: Cercado;
  • 17-X-1912: Pedro Domingo Murillo pruwinsya (Pedro Domingo Murillo, * Chuqiyapu, patriota)
• Chinchay Yunka pruwinsyaqa Urin Yunka pruwinsyawan huk pruwinsya karqan: Yunka pruwinsya
  • Yunka runakunamanta suti (huk runa llaqta)
  • 12-I-1900: iskay rakiy, Chinchay Yunka pruwinsya Uralan Yunka pruwinsyapas (D.S. 1-VII-1899, José Manuel Pando, umalliq)
• Bautista Saavedra pruwinsya: Bautista Saavedra, umalliq, qillqaq
• Muñecas pruwinsya: Idelfonso de las Muñecas, (awqaq pusaq)
• Lariqaqa pruwinsya: huk aymara simimanta suti: Llaricaxa runa, huk k'itipi kawsaq aymara runa llaqta
• Manqu Qhapaq pruwinsya: Manqu Qhapaq
• Umasuyu pruwinsya: Umasuyu runakuna
• José Ramón Loayza pruwinsya: José Ramón Loayza, wamink'a, umalliq ranti
• Gualberto Villarroel pruwinsya: Gualberto Villarroel, umalliq
  • 31-XII, 1962 watakama: Aruma pruwinsyap rakiynin karqan.
• Aruma pruwinsya: Jayamara runakuna pachapi k'itip sutin Sika Sika karqan.
• Pakaqi pruwinsya: Runa llaqtamanta: Pacajaque (los hombres águila)
• José Manuel Pando pruwinsya: José Manuel Pando, umalliq
• Eliodoro Camacho pruwinsya: Eliodoro Camacho, wamink'a

Aswan hatun llaqtakuna

Chuqiyapu suyupi aswan hatun llaqtakuna

Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)	Llaqta	Runakuna (2001)	Runakuna (~ 2009)
Chuqiyapu	789.585	887.512	Q'imi	2.439	2.533
Altu llaqta	647.350	949.912	Qullqincha	2.352	2.906
Wiyacha	29.108	35.968	San Buenaventura	2.264	2.798
Qarañawi	12.083	18.781	Huchusuma	2.219	2.742
Achuqalla	10.369	12.813	Surata	2.217	2.464
Patakamaya	8.414	11.746	Quripata	2.205	2.295
Achakachi	7.540	10.091	Quruyqu	2.197	2.715
Qupaqhawana	4.161	5.162	Apulu	2.123	2.623
Qullqiri	4.004	4.040	Batallas	1.966	2.429
Wanay	3.890	4.043	Chima	1.936	2.098
Sika Sika	3.831	4.734	Qullana	1.936	2.293
Lawachaka (Lahuachaca)	2.986	3.534	Kuru Kuru	1.884	2.328
Palos Blancos	2.961	3.659	Irupana	1.882	2.326
Chulumani	2.724	3.406	Amariti (Amarete)	1.741	2.151
Tipuani	2.563	2.779	Ixiamas	1.733	2.141
Mapiri	2.561	2.823	Qala Qala (Cala Cala)	1.678	2.073

Karu puriy

• Tiwanaku
• Qhunqhu Wankani

Yachachiy

• Wawa wasikuna :
• Huch'uy yachay wasikuna:
• Chawpi yachay wasikuna:
• Yachay sunturkuna

Suyupi paqarisqa

• Félix Layme Pairumani
• Ismael Montes
• Tupaq Katari

Apaykachana

1. Huchusuma llaqta, Ch'akimayu, Sinkata, Q'araqullu, Uru Uru
2. Kasani, Qhupaqhawana, Tikina, Warina, Altu llaqta
3. Chuqiyapu, Untuawi, Yulusa, Qarañawi, Sapichu, Kikiwiy, Yukumu, San Borja, Kimsantin llaqta.
4. Puente Villa, Chulumani, Irupana.
5. Yulusa, Quruyqu, Quripata, Willachaka (Puente Villa).
6. Qarañawi, Allquchi, Walliwiyan, Tiyupunti.
7. Jach'ak'achi, Surata.
8. Iskuma, Waychu llaqta.
9. Altu llaqta, Warina, Achakachi, Iskuma, Charasani, Apulu, Ixiamas, San Buenaventura

Pukyukuna

www.bolivia.com (kastilla simi)

María Cristina Egido, Contacto de Lenguas en el Piedemonte Andino (Alto Perú, S. XVII), p. 105
Chuquiabo (Chuquiago, Chupiabo)
8 ...dixeron al padre, como viuian y estaban poblados a veras del Rio que baja de cotacaxas, que se junta con el que baja de chuquiago, y sus Yungas (Rel.1ª, frg. 12: 32).

9 ...en las juntas del Rio Chuquiabo con Veni habitan los Hucumas [...] al rio de Chupiabo llaman Vopy (Carta, frg. 842).
Chuquiavo/ Chuquiago era el nombre genérico que recibía la zona central del actual departamento de La Paz. Según A. de Alcedo (1786: s.v. Paz) sería, en principio, el nombre de la "hermosa llanura" sobre la que se fundó la ciudad de La Paz. Siguiendo los datos que ofrece D. Justiniano de la Rocha (2004: 717) este nombre procedería del topónimo aymará Chuquiapu, río cercano a La Paz por donde se desplazaban pepitas de oro y en sus arenas de la orilla se encontraba también oro; por ello lo denominaron “sembradío (yapu) "de oro" (choque o chuqui)

www.ine.gov.bo

obd.descentralizacion.gov.bo / Observatorio Bolivia Democrático (kastilla simi)

world-gazetteer (hallch'asqa tiyaypi 2001-03-09)

• www.ci-lapaz.gov.bo

Hawa t'inkikuna

• Leonardo Nina Choque, El uso de plantas medicinales: Primeras experiencias de diversificación curricular en el distrito educativo Charazani-Curva, 2004 pdf (qhichwa simi (r. iii - r. xii), kastilla simi)

Punku p'anqa: Buliwya