Qhichwa simi kapchiy

Qhichwa simi kapchiy nisqaqa rimapayasqa hina waranqakuna watañam kachkan. Qhichwa simipi qillqasqakunataq kastilla atiymanta pacha sapalla kachkan.

Rimasqalla qhichwa simi kapchiy

Ñawpa pacha, Tawantinsuyu pachapi runakuna willakuykunata rimaspalla miraymanta mirayman willaykuq karqan. Chay hinam kunan pachakamapas willaykunku. Chay rimasqa qhichwa simi kapchiyqa willakuykunam, watuchikunam, asinakunam, harawikunam, qallu watanakunam. Ichataq kay pachaqa wamaqyachkaptinmi, sumaq willakuykunata qunqachkaptinñam, sinchi-sinchita qillqananmi tiyan.

Kay samiqniyuqmi qhichwa simipi willakuykuna:

• Nak'aq (Pishtaq): indihina runakunata sipiq millay ispañul, misti runa;
• Achkay: wawakunata sipiq millay warmi;
• Inkarri: Inka Qhapaq;
• Wiraquchapampa (Q'iru llaqtapi willakuykuna): urqu apukunap ispañulkunata atipayninmanta;
• hukkunapas.

Qillqasqa qhichwa simi kapchiy

Kaypim huk aswan riqsisqa qhichwa simipi qillqasqakuna:

Kastilla qhapaq pacha

• Kristiyanu iñiy yachachina liwrukuna
  • Doctrina christiana y catecismo, 1584 (kastilla simipi, qhichwa simipi, aymara simipi qillqasqa, ñawpaq Piruwpi ch'ipasqa kaq liwru).
  • Luis Jerónimo de Orép Symbolo catholico indiano ñisqa 1598 watapi rikurichisqa liwrun (chay liwrupi achka Kristiyanu iñiy yachachina qhichwa simipi takikuna kan).
• Waruchiri qillqasqa, 1600-chá (ch'ulla kachkaqraq ñawpaq apukunamanta qhichwa simipi willaq qillqasqa, José María Arguedas-p 1968 watapi uyaychasqan)
• Aranwaykuna
  • Ataw Wallpap p'uchukakuyninpa wankan
  • Apu Ullantay
  • Chinkasqa churimanta aranway (Juan de Espinosa Medrano-p qillqasqan)
  • Uska Pawqar
• Harawikuna
  • Manchay Puytu
  • Juan Wallparrimachi Maytap (1793-1814) qillqasqan harawikuna: Urpillay; Mamay; Kacharpari; Munarikuway.

Sapan llaqta pacha

Piruw

• Aranwaykuna
  • Sumaqt'ika, 1899, Nicanor Jara-p qillqasqan
  • Qurich'uspi, 1915, Nemesio Zúñiga Cazorla-p qillqasqan
  • T'ikahina,, 1915, Nemesio Zúñiga Cazorla-p qillqasqan
  • Yawarwaqaq, 1919, José Félix Silva Ayala-p qillqasqan
  • Qisanpi sapan urpikuna, 1920, Moisés Cavero Cazo-p qillqasqan
  • Manku Qhapaq iskay ñiqinmanta, 1921, Luis Ochoa Guevara-p qillqasqan
  • Sapan Churi 1926, Inocencio Mamani-p qillqasqan
  • Tukuypaq munasqan, 1927, Inocencio Mamani-p qillqasqan
  • Yana puyup intuykusqan, 1938, José Salvador Cavero León-pa qillqasqan
  • Rasuwillkap wawankuna, 1945, José Salvador Cavero León-pa qillqasqan
  • Puka Walicha, 1950, Artemio Huillca Galindo-p qillqasqan
  • Gobernadorpa justician, [1941] 1954, Olinda Chávez Callirgos-pa qillqasqan
• Willakuykuna
  • Pungup Musquynin, José María Arguedas-pa qillqasqan
  • Isicha Puytu (Willkamayu qhichwamanta willakuykuna), 1975, Jorge Lira-p uyaychasqan
  • Hanan rupampa (Willkamayu qhichwamanta willakuykuna), 1990, Jorge Lira-p uyaychasqan
  • Unay pachas (Punu suyumanta), Rufino Chuquimamani-p uyaychasqan
  • Pirumanta qillqasqa willakuykuna (Ayakuchu suyumanta), Carmelón Berrocal-pa uyaychasqan
  • Unay willakuykuna (Wankawillka suyumanta), 1992, Crescencio Ramos-pa uyaychasqan

• Gregorio Condori Mamani-p Asunta Quispe Huamán-papas kawsasqamanta willasqan, 1982 watapi Ricardo Valderrama Fernández-wan Carmen Escalante Gutiérrez-pa uyaychasqan

• Harawikuna
  • Taki parwa, 1952, Andrés Alencastre Gutiérrez (Killku Warak'a)-p qillqasqan
  • Suyaypa llaqtan, 1988, Porfirio Meneses Lazón-pa qillqasqan
  • Llaqtaypa Harawin (32 harawi), Wamanqa 2002, Ranulfo Amador Fuentes Rojas-pa qillqasqan
  • Musquykunapa Qillqan (18 harawi), Wamanqa 2002, Víctor Antonio Tenorio García-pa qillqasqan
  • Pakasqa takiyniykuna, Punu 2009, Feliciano Padilla Chalco-pa qillqasqan
  • Eduardo Ninamango Mallquip qillqasqan harawikuna: Pillpintu, Sipascara triguchapis rurur umawan
  • Isaac Huamán Manriquep qillqasqan harawikuna: Nanay
  • Carlos Huamán Lópezpa qillqasqan harawikuna: Atuqkunapa pachan (wayñukuna), Llipyaykunapa qillqananpi, Pachachaka
  • Reynaldo Martínez Parrap qillqasqan harawikuna: Sapallan kayni, Imapaq
  • Dida Aguirre Garcíap qillqasqan harawikuna: Arcilla (1988), Jarawi (1999)
  • Odi Gonzalespa qillqasqan harawikuna: Umantuu, Upa.
  • Ch'aska Anka Ninawamanpa qillqasqan harawikuna: T'ika Chumpicha, Ch'askaschay (2004)
  • Violeta Ardiles Poma qillqasqam harawikuna: Nuqantsikpam (2017)
  • Elmer Neyra Valverde qillqasqam harawikuna: Rumishanka (1995), Qanchisqocha(2011), Intipa Waytankuna (2018)
  • Percy Borda Huyhuap qillqasqan harawikuna: Nina qallu (2016), Churmichay (2018)
  • Edwin Lucero Rinzap qillqasqan harawikuna: Runapa Ñawin (2018)
  • Elizabeth Ocsa Quispep qillqasqan harawikuna: Llampu sunqu urpi (2018)
  • Alida Castañeda Guerrap qillqasqan harawikuna: Qayani: kanchay qillpa (2008), Quqawchayniy: José María Arguedasman Haylli (2021)
  • Edwin Ramos Florespa qillqasqan harawikuna: Achikyaq sullacha (2008), Wamanipa yawarnin (2015)
  • Olivia Reginaldop qillqasqan harawikuna: Lasta, Simi, hukkunapas
  • Fidel Almirón Quispesivanap qillqasqan harawikuna: Sunquypa Nanaynin (2017), Ñak'ariy (2021), Pharisa (2021)
  • Rubén Yucra Ccahuanap qillqasqan harawikuna: Qispiriy (Qespiriy) (2016)

• Kawsay rikch'akuna
  • Imaynam Sankarpa aswan qarikaynin yachaykusqankumanta (1950), Imaynanpim kay Wanta wayqu rurakusqanmanta (1952), Teodoro Meneses Morales-pa qillqasqan
  • Loro qulluchi (pusaq willasqakuna), 1992, José Oregón Morales-pa qillqasqan
  • Achikyay willaykuna (suqta willasqakuna), 1997, Porfirio Meneses Lazón-pa qillqasqan
  • Apu Qullqihirka (qanchis uma rakiyuq kawsay rikch'a), 1997, Macedonio Villafán Broncano-pa Anqash shimipi qillqasqan
  • Aqupampa, 2016, Pablo Landeo Muñoz-pa qillqasqan

Ikwadur

• Harawikuna
  • Luis Cordero Crespo-p (1833-1912) kichwapi qillqasqan harawikuna
  • Ariruma Kowii-pa (*1961, Otavalo) kichwapi qillqasqan harawikuna
  • María Mercedes Cotacachip pallasqan harawikuna
  • Yana Lucila Lema Otavalop (*1974, Peguche) kichwapi qillqasqan harawikuna
  • Tsaywa Samay Cañamar Maldonadop kichwapi qillqasqan harawikuna

Wuliwya

• Harawikuna
  • Martina uj juch'uy takiypi, 1975, Roberto Laserna-p qillqasqan
  • Qheshwa T'ikariy (harawikuna), 1977, Emma Paz Noya-p qillqasqan
• Kawsay rikch'akuna
  • Killachaw P'unchaw, 2008, Alfredo Quiroz Villarroel-pa qillqasqan
  • Saqapa, 2013, Jinés Cornejo Endara-p qillqasqan
  • Phuyup Yawar Waqaynin, 2013, Gladys Camacho Ríos-pa qillqasqan

Qhichwa simimanña t'ikrasqa qillqakuna

• Dyuspa Simin Qillqa, Ch'uya Qillqa:
  • Qhaway Qhichwaman Biblia t'ikrasqakuna
• Miguel de Cervantes
  • Don Quijote, t'ikraq: Demetrio Tupaq Yupanki, El Comercio, Lima, 2005/2015.
• Antoine de Saint-Exupéry
  • Quyllur llaqtayuq wawamanta, t'ikraq: Lydia Cornejo Endara & César Itier, Pukllasunchis, Qusqu, 2004.
• César Vallejo
  • Los Heraldos Negros (Yana kachap'urikuna), t'ikraq: Porfirio Meneses Lazón. Universidad Nacional Federico Villarreal, Editorial Universitaria, Lima 1997.
  • Trilce, t'ikraq: Porfirio Meneses Lazón. Universidad Ricardo Palma, Editorial Universitaria, Lima 2008.
  • Paco Yunque, t'ikraq: Washington Córdova Huamán. San Marcos, Lima 2007.
  • España, aparta de mí este cáliz (Ispaña, kay qiruta qichuway)
  • Poemas Humanos (Runa kaypa nisqakunan)
• José María Arguedas
  • Warma kuyay, Yawar willay, Hijo solo (Sapan Churi), t'ikraq: Gloria Cáceres Vargas. Lima, Editorial San Marcos, 2011.
  • Warma Khuyay. t'ikraq: Jaime A. Pantigozo Montes. Centro de Educación y Comunicación Guamán Poma de Ayala, Qusqu 2007.
• Llaqta takikuna
  • Bulibyap llaqta takin
  • Piruwpa llaqta takin
  • Arhintinap llaqta takin (Oíd, Mortales)

Qillqakuna

• Lara, Jesús (1989): Atau Wallpaj p'uchukakuyninpa wankan - Tragedia del fin de Atawallpa. Los Amigos del Libro: La Paz, Bolivia
• Pérez, Julio Calvo [liwruchaq] (1998): Ollantay - Edición Crítica de la Obra Anónima Quechua. Centro Bartolomé de las Casas: Cusco, Peru
• Espinosa Medrano, Juan [liwruchaq] (1967): Usca Páukar : drama en 3 partes. In: El Hijo pródigo / Juan Espinosa Medrano. - Colección Clásicos peruanos, Lima , S. 79-151.
• Itier, César [liwruchaq]: El teatro quechua en el Cuzco. Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas", Cusco, Peru (qhichwapi qallariy qillqa, kastilla simipi t'ikrasqawan). Nemesio Zúñiga Cazorla: Qurich'ispi (1915), T'ikahina (1934) y Katacha (1930?).
• Itier, César [liwruchaq] (2000): El teatro quechua en el Cuzco. Tomo 2: Indigenismo, lengua y literatura en el Perú moderno : Sumaqt'ika de Nicanor Jara (1899); Manco II de Luis Ochoa Guevara (1921). Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas", Cusco
• Salomon, Frank & George L. Urioste (1991) The Huarochirí Manuscript: A testament of ancient and colonial Andean religion. University of Texas Press, Austin
• Taylor, Gerald (2001) Waruchiri - Ñawpa machukunap kawsasqan. Lluvia Editores - IFEA: Lima, Peru, ISBN 9972-627-43-8
• Valderrama Fernández, Ricardo & Carmen Escalante Gutiérrez (1982): Gregorio Condori Mamani – Autobiografía. Centro Bartolomé de las Casas: Cuzco, Peru

Hawa t'inkikuna

• Porfirio Meneses Lazón: Runasimipi sumaq-qillqay atikuyninmanta
• César Itier: Literatura nisqap qichwasimipi mirayñinmanta
• Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna. Municipalidad del Cusco, Centro Guaman Poma de Ayala, 2012.
• Uska Pawqar