Apurimaq suyu

Apurimaq suyu Apurimaq jach'a suyu Departamento de Apurímac
Uspaqucha Ampay nina urquwan, Apurimaq suyu
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
.
Mama llaqta	Piruw
Tinkurachina siwikuna	14°10′00″ S 72°45′20″ O
Uma llaqta	Awankay
Pruwinsyakuna	7
Distritukuna	77
Simikuna	qhichwa simi, kastilla simi
Runakuna	438 782 (2007 watapi)
Runa ñit'inakuy	~ 21 runa / km²
Hallka k'iti kanchar	20 875 km²
Hanaq kay	5.331 m (aswan hanaq)
Kamasqa wata	28 ñiqin ayriway killapi 1873 watapi
Kamachiq runa (2019–2022)	Baltazar Lantarón Núñez
Karu rimay tuyru	+83
Pacha suyu	UTC-5
Qhichwa simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan	regionapurimac.gob.pe
Apurimaq suyup pruwinsyankuna

Apurimaq suyu (aymara simipi: Apurimaq jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento de Apurímac) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Awankay llaqtam.

Wiñay kawsay

Saywiti rumi, Apurimaq suyu, Piruw

Kamasqa 28 ñiqin ayriway killapi 1873 watapi.

Allpa saywachi

• Amachasqa sallqa suyukuna: Ampay mamallaqta willkachasqa
• Mayukuna: Apurimaq - Santo Tomás mayu - Pachachaka mayu - Pampas mayu
• Urqukuna: Ampay - Ichik Chankuwana (5.331 m); Tetón (5.300 m).
• Quchakuna: Paqucha (Antawaylla)pi; Uspaqucha (Awankay pruwinsyapi), Anqasqucha (Awankaypi)
• Q'asakuna: Piste (4.800 m) Aymarapi Antapampa pruwinsyapiwan - Tunapita (4.350 m) Aymaraespi - Tablacruz (4.340 m) Awankaypi
• Mayu punkukuna: Apurimaq (1.500 m) Awankay La Convenciónpiwan

Chiriqunuy

15 °C (25° / 12°)

Yurakuna

• Titanka (Puya raimondii) sach'a sach'a kuna (Santuario Nacional del Ampay)
• Tuna (Opuntia ficus-indica)
• Kalistu (genus Eucalyptus)
• Mulli (Schinus molle)
• Tara (Caesalpinia spinosa, Caesalpinia tinctoria)
• Misk'i wiru (Saccharum officinarum)
• Chirimuya (Annona cherimola)
• Palta (Persea americana)
• Kapuli (Prunus virginiana, Prunus serotina var. salicifolia)
• Hatun k'allampa
• mango
• cítrico
• maguey
• huarango
• chachacomo
• tayanca

Uywakuna

Anti ukumari

• Puma (Puma concolor)
• Taruka (familia: Cervidae):Uqi taruka
• Anti ukumari (Tremarctos ornatus)
• Wisk'acha
• Atuq (Pseudalopex culpaeus = Dusicyon culpaeus)
• Achuqalla (Mustela frenata)
• Wanaku (Vicugna pacos)
• Ruysiñur (Luscinia megarhynchos)
• Ch'usiqa (Strigiformes)
• Irpa (familia Columbidae): (Zenaida meloda)
• Yuthu (Tinamidae)
• Parya (genus Passer)
• Q'inti (Trochilidae)
• Luru (familia Psittacidae)
• Yaka-yaka (familia Picidae)
• Pariwana (genus Phoenicopterus, familia Phoenicopteridae, ordo Phoenicopteriformes)
• guallata
• Qiwlla (Laridae)
• jilguero (Carduelis carduelis)
• gatos de pajonal
• venado rojo (Ozotoceros bezoarticus)
• Taraqchi (Molothrus bonariensis)
• calandria (Mimus saturninus)
• (Accipiter nisus)

Pulitika rakiy

Qanchis pruwinsyanmi kan, qanchis chunka isqunniyuq distritunmi kan.

Pruwinsya	Uma llaqta
Antapampa	Antapampa
Antawaylla	Antawaylla
Awankay	Awankay
Aymara	Challwanka
Chinchiru	Chinchiru
Grau	Chuqipampilla
Kutapampa	Tampupampa

Waki

Runakuna

Apurimaq suyupiqa Qhichwa runakunam tiyanku.

Simikuna

Apurimaq suyupiqa Qusqu-Qullaw rimaytam, Chanka runasimitapas rimanku.

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
Antapampa	2,263	21.0	8,496	78.8
Antawaylla	32,046	25.2	95,017	74.7
Awankay	43,489	50.4	42,547	49.3
Aymara	7,216	27.3	19,180	72.5
Chinchiru	8,142	18.0	37,029	81.7
Grau	3,759	17.1	18,217	82.7
Kutapampa	3,648	9.2	35,885	90.7
Llapan	100,563	28.1	256,371	71.7

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata /2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi) Pukyu:

Musiku

• Karu puriy
• Allpa llamk'ay: Misk'i wiru

Yachay tarpuy

Suyupi paqarisqa runakuna

Simi kapchiy

• José María Arguedas qillqaq

Taki kapchiy

• Chabuca Granda (kumpusitur)

Karu puriy

Awankay

Suntur, mawk'a llaqta

Awankay pruwinsyapi:

• Pachachaka (Awankay: 16 km, Awankay distritu)
• Santuario Nacional del Ampay Uspaqucha Ampay nina urquwan (Awankay distritu / Tampurqu distritu)
• Saywiti ñawpa parki: Saywiti rumi, huk hatun rumi, Qunqacha llaqtapi, Rumiwasi, La Chincana, Intiwatana (Kurawasi distritu)
• Tablachaka (Kurawasi distritu)
• Kaypi inlisya (Lamrama distritu)
• San Blas inlisya (Lamrama distritu)
• Kachura inlisya (San Pedro de Cachora distritu)
• Inka Rakay (Pantipata Kachura, San Pedro de Cachora distritu)
• Qunuq armakuna (Cconoc) (Apurimaq mayup patapi, Kurawasi: 17 km)
• Chuqik'iraw ñawpa parki (Willkapampa distritu, Kumbinsyun pruwinsya, Qusqu suyu, Kachura: 40 km)

Antawaylla pruwinsyapi:

• Suntur (mawk'a llaqta)
• Inlisya (Antawaylla, Antawaylla distritu)
• Los Chankas raqaykuna (Waywaka, Antawaylla distritu)
• Jesuita kunwintu raqaykuna (Antarapa, Antarapa distritu)
• San Antonio raqaykuna (Wallayuq, Antarapa distritu)
• Chuntu raqaykuna (Corumbo Inka Monte, Wankarama distritu)
• Mawkallaqta raqaykuna (Wayana, Wayana distritu)
• Chullpakuna (Qispi Marka, Wayana distritu)
• Mawkallaqta (Mawkallaqta, Paqupampa distritu)
• Ccajacancha (Ccajacancha, Pampachiri distritu)

Chinchiru pruwinsyapi:

• Inlisya (Qucharqa, Qucharqa distritu)
• Lambraspata pata-patakuna (Lambraspata, Unquy distritu)

Antapampa pruwinsyapi:

• Wanka pata-patakuna (Antapampa, Antapampa distritu)
• Piskaya Inka raqaykuna (Antapampa, Antapampa distritu)
• Pulla Pulla llaqtacha (Wakirka, Wakirka distritu)
• Sunqu raqay (Sabaynu, Sabaynu distritu)

Aymara pruwinsyapi:

• Apaqsa chullpakuna (Challwanka, Challwanka distritu)
• Supanta Allaqmarka (Qaraypampa, Qaraypampa distritu)
• Chuqimarka (Tapayriwa, Tapayriwa distritu)
• Qulumawpi pukara (Ccolomaupe) (Tintay, Tintay distritu)
• Challwapampa Inka pirqakuna (Yanaqa, Yanaqa distritu)

Raymikuna

• Yawar phista
• Karnawal

Yachachiy

• Wawa wasikuna : 345
• Huch'uy yachay wasikuna: 896
• Chawpi yachay wasikuna: 163
• Yachay sunturkuna:
  • Universidad Tecnológica de los Andes

Suyupi paqarisqa runakuna

Juan de Espinosa Medrano, qillqaq

• Juan de Espinosa Medrano, qillqaq, * Calcuso llaqtapi, Antapampa pruwinsyapi
• David Samanez
• José María Arguedas
• Chabuca Granda

Apaykachana

Ñan #1: Lima - Pisqu - Waytara - Ayakuchu - Antawaylla - Awankay.

Ñan #2: Lima - Pisqu - Ika - Naska - Pukyu - Challwanka - Awankay

Ñan #3: Lima - Uruya - Wankayu - Wankawillka - Waytara -Ayakuchu - Antawaylla - Awankay.

• Antanka pampa Wankapampa - Antawaylla

Kaypipas qhaway

• Qusqu

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Apurimaq suyu.
• Saywitu: Apurimaq suyu
• Apurímac Atlas Nisqa
• Apurimaq suyumanta (kastilla simi)
• bvirtual.proeibandes.org / Tito Medina Warthon: Enseñanza del castellano como segunda lengua en educación primaria en dos instituciónes educativas rurales de la región quechua del sur del Perú (Apurimaq) (qhichwa simi, kastilla simi)