Anqash suyu

Anqash suyu (aymara simipi: Anqash jach'a suyu; kastilla simipi: departamento de Áncash) nisqaqa huk suyum Piruw mama llaqtapi. Uma llaqtanqa Waras llaqtam.

Anqash suyu Anqash jach'a suyu Departamento de Ancash
Llankanuku quchakuna, Anqash suyu
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
.
Mama llaqta	Piruw
Tinkurachina siwikuna
Pruwinsyakuna	20
Distritukuna	166
Uma llaqta	Waras
Simikuna	kastilla simi, qhichwa simi
Runakuna	1.063.459 runa (inei 2007)
Runa ñit'inakuy	- runa / km²
Hallka k'iti kanchar	35.039,19 km²
Hanaq kay	- m
Kamasqa wata	12 ñiqin hatun puquy killapi 1821 watapi
Kamachiq runa	Juan Carlos Morillo Ulloa (2019–2022)
Karu rimay tuyru
Pacha suyu	UTC-5
Qhichwa simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan	regionancash.gob.pe
Anqash suyup pruwinsyankuna

Riqsisqa suti

• Anqash. s. Anqash suyu, Piruwpi. 818 289 tiyaqkuna 1981 watapi.
• Anqash. s. Piruwp suyun, Chawpin yachay tarpuypa k'irawnin, raki simi QI, riqsisqa aswan unayniyuq. . Sutita churarqanku Sapan Piruwta Chili urmaskiptin, Yunkay maqanakuypi, 20.01.1839
• Kay suti samun Anqashmanta: unay puchukasa llaqta 1725 watapi, uranpi kan Anqash mayucha

Wiñay kawsay

Kamasqa 12 ñiqin hatun puquy killapi 1821 watapi.

Allpa saywachi

• Amachasqa sallqa suyukuna: Waskaran mamallaqta warikancha
• Urqukuna: Shuyturahu (6.120 m) - Artisunrahu (5,999/6,025 m) - Kanchas (6.049 m) - Qarwatakaq (6.176 m) - Chawpikallki (6.307 m) - Wallqan (6.122 m) - Hirihanka (6.094 m) - Matarahu (6.074 m) - Pisqu urqu (5.452 m) - Pukachirka (6.100 m) - Pukaranka (6.156 m) - Pallqarasu (6.274 m) - Pastururi (5.240 m) - Pukarahu (6.241 m) - Pumapampa (6.258 m) - Pumpuyaq (6.166 m) - Kitarahu (6.036 m) - Rahupakinan (6.122 m) - Rasaq (6 017 m) - Rurimachay (6.309 m) - Shaprarahu (6.112 m) - Tawllirahu (5.830 m) - Tullparahu (6.395 m) - Tuqllarahu (6.032 m) - Wantuy (6.395 m) - Waskaran (6.768 m) - Quñuqranra (5.181) - Wakrish (5.560 m) - Yerupaja (6.635 m)
• Quchakuna: Pallqaqucha - Qiruqucha (Rikuway pruwinsyapi) - Pilaqatu (Pallasqa pruwinsyapi) - Parun qucha (Waylas pruwinsyapi) - Llankanuku quchakuna (Yunkay pruwinsyapi) - Qunuqucha (Patiwillkamanta Warasman ñanpi) - Kulliqucha
• Mayukuna: Marañun mayu - Santa mayu - Warmiy mayu - Kasma mayu - Kuliwras mayu - Nipiña mayu - Patiwillka mayu.
• Q'asakuna: Rumikrus Punta (4.950 m) Waylas pruwinsyapi Santa pruwinsyapiwan - Santa Krus q'asa Llankanukuwan (3.850 m) Yunkay pruwinsyapi Waylas pruwinsyapiwan - Qawish tunil (4.000 m) Rikuway pruwinsyapi Wari pruwinsyapiwan - Qunuqucha ( 4.100 m) Rikuway pruwinsyapi Bolognesi pruwinsyapiwan.
• Wat'akuna: Yuraqwat'a - Santa wat'a - Phirrul wat'a - Charapa wat'a.

Yurakuna

Tuna waraqu (Opuntia ficus-indica)

• Ramran: Mishiku ramran (Alnus jorullensis)
• Yuraq ch'illka (Baccharis latifolia)
• Urqu wamanpinta (Chuquiraga spinosa)
• (Cnidoscolus basiacanthus)
• Ancosh (Culcitium canescens)
• Champa icha kunkush (Distichia muscoides)
• Qurikasha (Echinocactus sp.) (Matucana yanganucensis ?)
• Wiñay wayna: (Epidendrum corimbosum)
• (Eriotheca ruizii)
• Chilliwa (Festuca dolychophylla)
• Phawka (Flourensia macrophilla)
• (Gochnatia patazina)
• Muqti icha muchki (Hesperomeles cuneata)
• (Iresine weberbaueri suess)
• Tutura (Juncus andicola)
• (Jungia paniculada)
• Khirkinchu chupa: Purwa (Lycopodium crassum)
• Tuna (Mammillaria sp.)
• Muña: (Mintostachys tomentosa)
• Chacuas jacha (Ophryosporus chilca)
• Tuna waraqu (Opuntia ficus-indica)
• Uqi qiwuña (Polylepis incana)
• Titanka (Puya raimondii)
• (Rauhia staminosa ravena)
• Mayu llaqi icha Putaqa (Rumex peruanus)
• Ñukch'u (Salvia sp)
• (Saxifraga magellanica)
• Mulli (Schinus molle)
• Wirush icha ancush (Senecio canescens)
• Wamanripa icha wira-wira (Senecio comusus (?))
• Ichhu (Stipa ichu)
• Waranway: warumu icha waruma (Tecoma sambucifolia)
• Achupalla (Tillandsia purpurea)
• Shinwa (Urtica sp.)
• Llaqllishqura, callhua-callhua, icha tarquy (Werneria nubigena)

Uywakuna

Liki-liki icha liclish (Vanellus resplendens)

• Añas : Qhapaq añas (Conepatus rex)
• Wiruchu (Desmodus rotundus)
• Antikuna atuq icha Piruwanu atuq (Dusicyon culpaeus = Pseudalopex culpaeus)
• Usqhullu icha Usqu misi (Felis colocolo = Leopardus colocolo)
• Puma (Felis concolor incarum)
• Hatun taruka (Hippocamelus antisensis)
• Chinchay wisk'acha (Lagidium peruanum)
• Puka luwichu (Mazama americana)
• Chupasapa achuqalla: (Mustela frenata agilis)
• Yuraqchupa luwichu (Odocoileus virginianus)
• Antikuna atuq icha Piruwanu atuq (Lycalopex culpaeus = Pseudalopex culpaeus)
• Puma (Puma concolor)
• Antikuna ukumari (Tremarctos ornatus)
• Wik'uña (Vicugna vicugna)

Pisqukuna

• Pili laya: Anas specularoides = Lophonetta specularioides (kastilla simipi: pato cordillerano)
• Sutru: (Anas flavirostris oxiptera)
• Patu jirka: (Anas georgica spinicauda)
• Wamanpallpa icha hatun wamancha (Buteo poecilochrous)
• Yuraquma mayusuksu (Cinclus leucocephalus)
• Akakllu, Hak'akllu icha Jak'achu (Colaptes rupicola)
• Siwar q'inti (Colibri coruscans)
• (Eupelia cruziana)
• Turpiña, ujujuy icha suk'a (Fulica gigantea)
• Anka (Geranoaetus melanoleucus)
• Qiwlla (Larus serranus)
• Q'inti: (Metallura phoebe)
• Llut'u: (Nothoprocta ornata branickii)
• Wasqar q'inti: (Patagona gigas peruviana)
• Urin allqamari (Phalcoboenus albogularis)
• (Podiceps chilensis morrisoni)
• Chiwaku (Turdus chiguanco)
• Liki-liki icha liclish (Vanellus resplendens)
• Kuntur (Vultur gryphus)
• Kukuli: (Zenaida asiatica meloda)
• Pichinku, pichitanka icha pichusanka: (Zonotrichia capensis peruviensis)

Llaqta pusa rakiy

Mawk'a Yunkay, ayamarka, Anqash suyupi

Iskay chunka pruwinsyam kan:

Pruwinsya	Runakuna(2007)	Uma llaqta
Ayha pruwinsya	7.995	Ayha
Antonio Raymondi pruwinsya	17.059	Llamillin
Asunsyun pruwinsya	9.054	Chakas
Bolognesi pruwinsya	30.725	Chikyan
Qarwas pruwinsya	43.902	Qarwas
Carlos Fermin Fitzcarrald pruwinsya	21.322	San Luis llaqta
Kasma pruwinsya	42.368	Kasma
Kurunku pruwinsya	8.329	Kurunku
Waras pruwinsya	147.463	Waras
Wari pruwinsya	62.598	Wari
Warmiy pruwinsya	27.820	Warmiy
Waylas pruwinsya	53.729	Qaras
Pisqupampa pruwinsya	23.292	Pisqupampa
Uqrus pruwinsya	9.196	Uqrus
Pallasqa pruwinsya	29.454	Qawana
Pumapampa pruwinsya	27.954	Pumapampa
Rikuway pruwinsya	19.102	Rikuway
Santa pruwinsya	396.434	Chimputi
Siwas pruwinsya	30.700	Siwas
Yunkay pruwinsya	54.963	Yunkay

Simikuna

Anqash suyupiqa aswanta kastilla simita qhichwa simitawan rimanku. Suyupiqa anqash runasimitam rimanku.

Simi	Rimaqkuna 2004 (%)	Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi	43,1	32,2
Kastilla simi	56,4	67,4
Huk simi /1	0,5	0,4

/1 aymara simiwan, inlish simiwan, purtuyis simiwan, huk hawa simiwan, ruqt'u runakunawan

Pruwinsya	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Pachan simita rimaqkuna /1, /2	%
Ayha pruwinsya	4,350	61.4	2,724	38.5
Antonio Raymondi pruwinsya	3,352	22.4	11,571	77.3
Asunsyun pruwinsya	1,377	17.0	6,649	82.2
Bolognesi pruwinsya	23,173	83.6	4,493	16.2
Qarwas pruwinsya	10,297	25.9	29,397	74.0
Carlos Fermin Fitzcarrald pruwinsya	1,499	8.0	17,135	91.6
Kasma pruwinsya	32,749	85.6	5,471	14.3
Kurunku pruwinsya	6,742	90.0	741	9.9
Waras pruwinsya	84,009	62.8	49,621	37.1
Wari pruwinsya	11,703	20.9	44,031	78.8
Warmiy pruwinsya	23,470	93.2	1,695	6.7
Waylas pruwinsya	20,080	42.1	27,558	57.8
Mariscal Luzuriaga pruwinsya	1,618	7.9	18,752	91.6
Uqrus pruwinsya	7,565	91.0	733	8.8
Pallasqa pruwinsya	25,527	99.3	138	0.5
Pumapampa pruwinsya	3,565	14.5	21,042	85.3
Rikuway pruwinsya	10,816	62.4	6,495	37.5
Santa pruwinsya	351,970	97.3	9,341	2.6
Siwas pruwinsya	16,880	62.6	10,047	37.2
Yunkay pruwinsya	12,834	26.1	36,172	73.6
Llapan	653,576	68.1	303,806	31.7

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Pachan simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk pachan simi (mana hawa simi)

Pukyu:

Llaqtakuna

Cabrillas Caulla Chimbote Cuncush Hacienda Huayi Hankawayi Jahuaccocha Juitu Qucha

Llamaq Matakancha Maway Pallqa Pocpa Pumapampa Pumapata Puerto Santa

Qaras Qarwas Qiru Qutawayi Quyshqu Tranca Wachis Wakachi

Wantar Chawin Waranqallu Waras Warmiy Wayaqucha Willkawasi Yawya Yunkay

Karu puriy

Waskaran, 6.768 m

• Asunsyun pruwinsyapi:
• Chakas
• Musiyu (Chakaspi)
• Buluñisi pruwinsyapi:
• Waywash urqukuna Yerupajawan ( 6.634 m)
• Chikyan
• Kapillapunta (Chikyan: 8 km)
• Puskanwaru (Chikyan: 8 km)
• Pukamachay
• Wasta (Huasta) llaqtapi inlisya (Chikyan: 8 km)
• Akya llaqtapi inlisya (Chikyan: 18 km)
• Punummarka (Chikyan: 6 km)
• Quntu Kuta (Chikyan: 5 km)
• Pachapaqui llaqtapi: Titankakuna (Puya Raimondii)
• Usqur phaqcha (12 m) (Usqur llaqtamanta: 2 km)
• Tampu (Tikllus llaqtapi)
• Chacha Puntas qhichwa
• Mawk'a Wanuku (Huanoco viejo)
• Armakuna (Llaqllapi)
• Qarwas pruwinsyapi:
• Qarwas
• Chancos: Armakuna
• Kasma pruwinsyapi:
• Sechín
• Chankillu
• Max Uhle musiyu
• Las Aldas (Kasma: 15 km
• Wari pruwinsyapi:
• Wantar Chawin (Waras: 109 km)
• Kunchuku Qhichwa
• Waylas pruwinsyapi:
• Shuyturahu (6.120 m)
• Qaras
• Tumshucaico (mawk'a llaqta) (Qaras: 1 km)
• Parun qucha (Qaras: 32 km)
• Patu Wayq'u (Qaras: 25 km)
• Pallasqa pruwinsyapi:
• Qawana, musiyu
• Pashash (Qawana: 1 km) (mawk'a llaqta)
• Mawk'a llaqtakuna: La Galgada, Sacra, Chukana, Chunqurmarka, Suslayap, Sakuyquchay (Pallasqa distritupi)
• Rikuway pruwinsyapi:
• Pueblo Viejo, Pumacahuara, Jirash, Tayapunta, Yacucancha
• Pastururi urqu (Nevado Pastoruri), 5.240 m (Waras: 70 km
• Patuqucha (laguna de Patococha)
• Santa pruwinsyapi:
• Pañamarka
• Punkuri (Chimputi: 30 km)
• Yunkay pruwinsyapi:
• Llankanuku quchakuna: Chinanqucha (Chinancocha), Orconcocha (Waskaran mamallaqta parkipi)
• Waskaran, 6.768 m
• Guitarrero mach'ay

Raymikuna

• Simana Santa, Waraspi

Suyupi paqarisqa

• Carlos E. Zavaleta

• Armando Villegas

Kaypipas qhaway

• Anqash rimay
• Kunchuku Qhichwa
• Yuraq Walla
• Yana Walla
• Waylas
• Sinru qillqa: Anqash suyupi urqukuna

Willay pukyukuna

• www.proviasdes.gob.pe / Carlos Fermín Fitzcarrald pruwinsyamanta pdf, 9 MB (kastilla simi): Yurakuna, uywakuna
• biblioteca.uns.edu.pe r. 4 (pdf) (kastilla simi): Yurakuna, uywakuna

Hawa t'inkikuna

• Saywitu: Anqash suyu
• Yuraq Urqukunap saywitunkuna
• Unay willakuykunawan kay ruraqpa willakuyninkuna
• bvirtual.proeibandes.org / Félix Julca Guerrero: Uso de las lenguas quechua y castellano en la escuela urbana: Un estudio de caso (2000 watapi, Aquwitsay llaqtapi, Waras pruwinsya, Piruw) (kastilla simi; Ichikllachaw: r. 140 - 141)