Kiskachay pruwinsya

Kiskachay (aymara simipi: Kiskachay jisk'a suyu; kastilla simipi: Provincia de Espinar) nisqaqa Piruw mama llaqtapi, Qusqu suyupi, huk pruwinsyam, Qusqu llaqtamanta 250 km karu uralan kuntinpi, mama quchap hawanmanta 3 800 mitru hanaqmanta 5.000 mitru hanaqkama, 5 311.09 km²-yuq. Uma llaqtanqa Yawri llaqtam.

Kiskachay pruwinsya Kiskachay jisk'a suyu Provincia de Espinar
K'anamarka, Kiskachay distritu
Saywitu	Wallqanqa
	Unancha
.
Mama llaqta	Piruw
Tinkurachina siwikuna
Uma llaqta	Yawri
Suyu	Qusqu suyu
Distritukuna	8
Simikuna	qhichwa simi (70,4 %), kastilla simi
Runakuna	62 698 runa (inei 2007).
Runa ñit'inakuy	-
Hallka k'iti kanchar	5 311,09 km²
Hanaq kay
Kamasqa wata	17 ñiqin ayamarq'a killapi 1917 watapi
Kuraka	Lolo Arenas Armendáriz (2019-2022)
Karu rimay tuyru
Pacha suyu	UTC-5
Qhichwa simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan	muniespinar.gob.pe
Qusqu suyup wamaninkuna

Plasa, Espinar

Wiñay kawsay

Kamasqa 17 ñiqin ayamarq'a killapi 1917 watapi.

Allpa saywachi

• Urqukuna
• Mayukuna: Apurimaq mayu - Kachimayu - Q'iru mayu
• Quchakuna: Chawpiqucha - Chunkara qucha - Sutunta qucha (Uqururu distritupi) - Qiwllaqucha (Pallpata distritupi) - Yanaqucha

Pulitika rakiy

Pusaq distritunmi kan.

Distritu	Runakuna (2007)	Uma llaqta	Kuraka
Hanan Pichiwa	2.534	Aqukunka	Hugo Huarancca Katata
Kunturuma	1.208	Kunturuma	Bartolomé Cruz Orosco
K'upuraki	15.838	K'upuraki	Fidel Salas
Pallpata	5.270	Hector Tejada	Melecio Saico Ccolque
Pichiwa	3.802	Pichiwa	Severiano Chara Labra
Suyk'utampu	2.796	Suyk'utampu	Froelan Taype Ala
Uqururu	1.669	Uqururu	Adolfo Alfredo Huarza Minauro
Yawri	29.581	Yawri	Lindley Alfredo Salinas Perez

Runakuna

• 63,195 runakuna (1997). Tukuy runakunap 41.4%-ni chunka pichqayuqmantam aswan pisi watayuq.

• Uywasqakuna: waka, uwiha, llama
• Chakra yurakuna: papa, kinwa, qañiwa.

• Umalli musikukuna (atikay): qhatuy, qhuyakuna (Tintayapi)

• Kiskachay runakunap 25.4 %-n, chunka pichqayuq icha chaymanta aswan watayuq, manas yachay wasimanchu risqa, 46.3 %-ntaq huch'uy yachay wasiman risqas. Warmikunap 39.6 %-n manas ñawiriyta qillqayta atinchu.

• Kamachina sirwisyukunaqa pisi-pisillas. Pruwinsyapi pusaqnintin distritumantaqa pichqallapis puriq upyana yaku sirwisyu wasikunapi kachkan. Iskay distritupiqa manas pinchikillachu kachkan, tawapitaq wasikunap 26 %-npis pinchikilla kachkanña.

Hanan Warka

Hanan Warka ayllu llaqtaqa (Alto Huarca) Kañipya mayup lluq'i patanpim, pampa-pampapi, lluq'i patapi Q'illu urqu, Saywa urqu, Chuq'i pirwa urqukunap kinrayninpi.

Kapchiy

• K'uyu qatakuna
• P'achakuna
• Llank'iwan kapchiy: Pukus, K'apra

Away: Puchka, Awana, Mismima, Ruk'i, Awarank'u

K'apra: Challa, Raki, Manka, Mak'as, Phuku, Chatu.

Chakra kamay:

• Kinwa, Siwara, Papa, Awina, Qañiwa.
• Chaki t'aklla, Rawk'ana, Ch'ira: ayninakunapaq, minkanapaq, Wanka: tarpunapaq, Qhachway: aymuranapaq,
• Uywasqakuna: Waka (Churu) - Kawallu - Uwiha - Pisqu kurral - Llama
• Sallqakuna: Atuq - Trucha - Kuntur - Añas - Wisk'acha - Anka - Taruka - Luwichu - Wallata - Wik'uña - Ch'usiq

Tintaya Markiri

Tintaya Markiri runa llaqta (Comunidad campesina de Tintaya Marquiri).

Kawsay

Kapchiy, away:

• Llank'i, k'aprapaq: Urpu, P'uku, P'uyñu.
• Uwiha millma kaykunapaq: Punchu, Kustal, Qata, Q'iswa, Challina, K'uyu

Chakra kamay, michiy:

• Uywasqakuna: Waka, Kawallu, Uwiha, Llama, Kawallu, Mula,
• Sallqakuna: Wik'uña, Achuqalla, Kiwis, Añas, Atuq, Usqullu, Wisk'acha, Taruka.
• K'ita yurakuna: Papa, Kinwa, Awina, Siwara, Qañiwa

Hanan Wankani

Hanan Wankani ayllu llaqta (Comunidad campesina de Alto Huancane)

Kawsay

Kapchiy, raqch'i:

• Kapchiy: Puchka, Mismima, Awana, Ruk'i, Awarank'u.
• Raqch'i: Challa, Raki, Manka, Mak'as, Phuku, Chatu

Chakra kamay, michiy:

• Papakuna: q'apu, q'anchillu, waña, watakachi, qaqari, p'itikiñu.
• Riwikuna: qañiwa, puquya, chillawa, chuqllu, q'illupalla.
• Kinwa, qitu, puquya
• Chakra llamk'anakuna: Chaki t'aklla, Rawk'ana, Chira, rumi maru, yugu, arma.
• Chakra llamk'ay:
  • Chakmay: ayni, minka;
  • Tarpuy: sullu tinkay (kimsa akulli) chicha
  • Hallmay, kasarakuy
  • Aspiy: aysanakuy, wanllay, qhachway, aymuray
• Uywasqakuna: Waka - Llama - Alpaqa - Asnu - Kawallu - Mula.
• Sallqakuna: Wik'uña, Alqamari, Such'i, Taruka, Liqi, Trucha, Kuntur, Qaqi, Lawrinku, Suwik'ara, Chiwayru, Atuq, Chiqla, Qalaywa, Añas, Pariwana, Machaywa, Puku, Waychu (hachu qalla), P'isaqa, K'ayra (huq'ulluwan), Quwi, Huku, Pikaytu, Piki, Challwa

P'achallina

Pichiwamanta tusuymi

K'uyu p'achallinakuna:

Warmikuna:

1. K'uyu kutuma
2. K'uyu chamarra, achalawan
3. Phalika, achalawan
4. Pullira, ima llimphiyuqpas, achalawan
5. Usut'a, llama qaramanta rurasqa
6. Q'ipirina, uwiha millmamanta awasqa
7. K'uyu lliklla, samanapaq:
   1. K'uyu karpa
   2. K'uyu qata, achalawan
   3. Uwiha qara
   4. Lima palyu (kuchachu)

Qharikuna:

1. K'uyu, ichhu muntira
2. K'umpu (luq'u, sumriru), uwiha millmamanta awasqa
3. Millma punchu
4. Kusma (kutuna, kamisa), uwiha millmamanta awasqa
5. K'uyu wara (pantalun)
6. K'uyu chamarra, anilinawan anqaswan tullpusqa
7. Usut'a, llama qaramanta rurasqa (suqu)

Simikuna

Pruwinsyapiqa aswanta qhichwa simitam rimanku.

Distritu	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
Hanan Pichiwa	169	7.5	2,083	92.3
Kunturuma	137	12.6	950	87.2
Pallpata	1,340	28.4	3,374	71.5
Pichiwa	433	12.5	3,021	87.4
K'upuraki	801	5.8	13,002	94.1
Suyk'utampu	181	7.3	2,296	92.3
Uqururu	264	17.5	1,245	82.5
Yawri	13,132	49.7	13,277	50.2
Llapan	16,457	29.5	39,248	70.4

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

Pukyu:

Iñiy

• Kristiyanu iñiy

Raymikuna

• Qhapaqkuna (Reyes), (6-I) (Yawri distritu)
• Santa Cruz, (3-V) (Yawri distritu)
• Tusuy Tupay, (karnawal mit'api) (Yawri distritu)
• Sunqunakuy, (tarpuywan aymuray mit'api) (Yawri distritu)
• Pichiwanu chaku (Rodeo pichiguano) (Yawri distritu)

Karu puriy

Suyk'utampu llaqtapi

Hanan Warka

• Hutu mach'ay (Grutas de Juto), 180 m suni, chaynintaqa Hutu mayu purinmi. Mach'aypiqa chinkanakunam, qullqakunam, rampakunam, pukyukunapas.
• San Inlisya phaqchawan, huk inlisya hina qaqa, 15 m altu phaqchap kinrayninpi.
• Chuq'i pirwa Chuq'i sayanawan, 200 m hatun qaqakuna, qhawana hina llamk'achisqa.

K'upuraki distritu

• K'upuraki - Qusqu: 269 km.
• 3900 m.s.n.m.
• K'upuraki inlisya

Yawri distritu

• Yawri - Qusqu: 241 km
  • 2,927 m.s.n.m.
  • Yawrip inlisyan
• K'anamarka - Qusqu: 236 km
  • 3,942 m.s.n.m.
  • Tawantinsuyu pachamanta wasikuna

Pruwinsyapi paqarisqa

• Ch'aska Anka Ninawaman

Kaypipas qhaway

• Tintaya
• K'ana runa
• Qusqu

Hawa t'inkikuna

• Saywitu: Qusqu suyu
• Kiskachay (kastilla simi)

Tintaya:

• Gobernanza ambiental y territorial en comunidades afectadas por la explotación minera: La experiencia de las comunidades campesinas de la provincia de Espinar. Perú