Piruw

Piruw (kastilla simipi: Perú, aymara simipi: Piruw, inlis simi: Peru) nisqaqa huk mamallaqtam Urin Awyalap intichinkayninpi. Wichay waqtamanta Ikwayur llaqtawan, Kulunsuyu llaqtawan tinkuna, inti lluqsiy waqtamantataq Parasil llaqtawan Puliwya llaqtawan tinkuna, uray waqtamantataq Chili llaqtawan Puliwya llaqtawan Titiqaqa quchawan tinkuna, inti chinkay waqtamantataq Pasiphiku mama quchawan tinkusqa. Piruw huk achkaniray kawsayuq mamallaqtam tiyayr’itikunayuqmi kan, tiyayr’itintaq -Kuntipi, Pasiphiku chala suyupa purun pampapi; mamallaqtap wichayninmanta urayantinkama Anti wallap umanpi; Amarumayupa quñi yunkanpi- mastarikunmi. Piruwqa 34 hunu runakuna charin, umallaqtantaq hatunnin llaqtapas Limaqmi. 1.28 hunu km2 (0.5 hunu mi2) charispa, Piruwqa Tiqsimuyupi chunqa isqunñiqin, Urin Awyalapi kimsañiqinpas hatunnin mamallaqtam.

Piruw República del Perú
Piruwpa⠀wallqanqan	Piruwpa unanchan
Llaqta qayanqillqa	Firme y feliz por la unión
Llaqta taki	"Somos libres, seámoslo siempre" ("Qispisqañam kachkanchik, ñawpaq kananchik wiñaypaq")
Mamallaqtapa raymin	28 ñiqin anta situwa killapi 1821
Kamachiy
Kamachina laya	presidencialismo (es)
Umalliq	Dina Boluarte 2022 Qhapaq Raymi 7
Umalliq ministru	Alberto Otárola
Parlamento	Piruwpa Kunrisun
Simikuna	Qhichwa simi, Aymara simi Kastilla simi Wak piruwpa rimaykuna aswan
Uma llaqta	Lima
Allpa-saywachiy
Arya	1 285 216   km 2
Suyukuna	Amarumayu suyu Anqash suyu Apurimaq suyu Ariqipa suyu Ayakuchu suyu Kashamarka suyu Qusqu suyu Wankawillka suyu Wanuku suyu Ika suyu aswan
Hatunnin llaqta	Limaq 9 674 755 hab. (2022)
Hanaq-kay	Min. Depresión de Sechura (es) (-34 m) Max. Waskaran (6768 m)
Yaku	8,8 %
Pacha UTC	UTC-05:00 (es) Hora de Perú (es) America/Lima (en)
Runa-kaqnin
Runap-sutin	Piruw-runa
Runakuna	33 726 000 (2023)   hab.
Density	26,24 hab./km2
16 556 679 (%49.1) 16 268 182 (%48.2)
Wiñaykawsay
Paqarisqan pacha	hulyu 28, 1821
Piruw-Qullasuyu Huñunakuy	1836-1839
Pasiphiku Maqanakuy	1879-1884
Ekonomiya
Sutichasqa RLR	211 389 272 242,16 $ (2017) 19 749 617 120,827 (2016)
RLR (RKK)	433 035 539 200 dólar internacional (es) (2017) 18 556 469 487 (2016)
Sutichasqa RLR per cápita	6571 $ (2017) 540 (2016)
RLR (RKK) per cápita	13 462,739 dólar internacional (es) (2017) 418,074 (2016)
Llamkanaqkaq indisi	4 %
RPI	0,762 (2021)
Inflasyun	3,2 % (2016) −1,2 (2015)
Llaqtaqullqi	Sulis-wan inti (es)
Aswanraq
ISO tuyru	PE
Internet tuyru	.pe (es)
Karurimana tuyru	+51
Kaypi wankurisqa	Asociación Internacional de Fomento (es) Awya Yala Mama Llaqtakunap Tantanakuynin Banco Internacional de Reconstrucción y Fomento (es) Centro Internacional de Arreglo de Diferencias Relativas a Inversiones (es) Comunidad Andina aswan

Piruwqa sapan llaqtam, umalliqniyuq, Qurinaka nisqa rimana huñunakuyniyuqpas. Suyu hina hatunkamachiyllana chawanasqa llaqtanchik, hallp'antaq 1 285 216 km² chhikanmi, Piruwpam 29 hunu tiyaqyuqmi; paykunaqa kastillanu, qhichwa, aymara rimaqkunam, chaymanta wah runakunaq rimayninkupis kallantaqmi. Peruqa achkaniray unay shamuq kulturakunap paqarinan kanmi. -Qallarikuq 3500 ñp- Norte Chico kulturamanta, Tawantinsuyukama. Norte chico kulturantaq, Awyalapi ñawpaqnin kulturami, shinallataq sibilisasyunpa pichkamanta shuknin paqarinanmi karqa. Tawantinsuyuntaq, Ñawpaq Colon Awyalapi hatunnin sibilisasyunmi karqa. Kunan Peru sutichasqa suyuqa, unay wiñaykawsayyuq mamallaqtapurapi shukninmi; erensyannintaq chunka waranqa watamantam (ñk.) shamunpas. XVI pachaqwatapi Ispaña imperyuqa Perupa suyuntam atipanakurqan, chaymi shuk birreynatutam takyachirqan; birreynatuntaq Urin Awyalapi tukuymari suyunpi mastarirqan, shinallataq Limaq llaqtatam umanchakurqan. Awyalapi, superior yachaykaqqa qallarichikusqan 1551 watapi, Mamallaqtap San Markus Kuraq Yachay Wasitam ofisyalisllam takyachispa. Peruqa 1821 watapi ofisyalislla qispichikurqan, hawasuyupi José de San Martín, Simón Bolívarpas awqaqkunap purisqanmanta, shinallataq Ayakuchu batallasqanmanta, Peruqa 1824 watapi qispichisqanta tukuchikun. Shamuq watapi, mamallaqtaqa politikap takyanakaqnin charirqan, ekonomita politikatapas takyarikusqankama wanu rukrisqanrayku. Qhipaqnin, Chiliwan Pasiphiku Maqanakuyqa (1879-1884) Peruta krisiskaqninman apachikun, chaymanta qhapaqkunataq kamachiyta ayqichikun Partido Civilistamanta. XX pachaqwatapi, mamallaqtaqa coup d’etat-tam, sosyal allinakaqtam, ukhumanta maqanakuytapasmi tuparirqan, shinallataq ekonomip takyakaqnintam wiñaykaqnintapas tuparirqan. 1990 watakunapi, mamallaqtaqa shuk mushuqliberal ekonomi modelutam takyachisqan, kunankamapas tiyanmi. 2000 watakunapi Tiqsi materyaqa wiñasqankupacha. Peruqa sapakutilla ekonomi wiñaqnin charirqan, hinallataq wakchakayninta pisiyarqanpas.

Qispichisqa mamallaqtashina, Peruqa shuk demokrasyayuq republika reprasentasyunniyuqmi kan, 25 suyupi rakisqam, runap puquykaynin hanaqmi charin, yaykunakayninpas chawpi-hanaqmi, Runap Puquykaynin Indisi (RPI) llapanmanta 82 ñiqin charipakunpash. Shinallataq Awyalapi allin ekonomyayuqmanta shuknin, wiñaykaq tasaqa chawpichasqa 5.9% charin. Shinallataq tiqsimuyupi usqay industria wiñaykaqyuqmanta shuknin, chawpichasqa 9.6% -pash charin. Riqsichisqam ekonomi aktibidadninkuna kanku: minerya, manufaktura, tarpuy, challwahapiypas, waq wiñachikuq sektoreswan telekomunikasyunshina, bioteknolohyashina. Mamallaqtaqa The Pacific Pumastam chayaqin, kaytaqmi shuk mamallaqtakunamanta politiku tantanakuymi kan. Mamallaqtakunañataqmi Awyalapa chalanpi tiyanku, shinallataq kikin wiñaykaynin tendensyatam kunakupunku. Kay wiñaykaynin positibomi kan, taqyasqa makroekonomipa tiqsinta charinpas, allin kamachikuyninta charinpas, shinallataq tiqsimuyupa intirasyunpaq kichasqam kanpas. Peruqa, sosyal qispikayninpi, shuk riqsichisqa mamallaqtami kan, shinallataq, APECpi, Pasiphiku Aliansapi, Transpasifiku Tantanakuypi, Komersyo Tiqsimuyupa Tantanakuyninpipas shuk miembropas kanmi. Peruqa chawpikallpayuq mamallaqtashina riqsichisqami kan

Perupa runakunapi mishu, indihina, iwruparuna, aphrikaruna asyarunapas kapun. Aswan riqsisqan simiqa kastillami, achka Perurunakunaraqmi Qichwa, Aymar, waq simikunatapas rimallankutaq. Runakawsayninkuta piturisqantaqa, artepi, yanuypi, literaturapi, takiypipas hatun dibersitasta paqarichikusqan.

Llaqtashuti

Formal shutiqa ofisyal kastilla shimipi, "República del Perú"-mi kan. Qichwa shimipi, "Piruw Mamallaqta"-mi kan, Aymar shimipipash "Piruw Jacha Suyu"-mi kan. Inlish formal shutillataqmi "Republic of Peru" kan. Llaqtashutiqa Qichwapi "Piruwruna"-mi kan, Inlish shimipi "Peruvian" kantaqmi.

Perup sutinpa pukyunmanta achka theorikunami kan. XVI siklu qallarichkasqapi, Panama ismupa San Miguel Bahianiraqpi dominakuq kamachiq biru sutichasqami, chaymanta shamunsi. Panamapa uranpi Biru sutichasqa qullqiyuq mamallaqta kaq, indihina rimasqanmanta uyarispaqa, hispanarunaqa shamusqanku chay kit'iman, chaymi Peru - shina sutinchakun. Chaymanta, kastilla konkistadorkunapaq Tawantinsuyuta Perushina sutichasqa kapun. Chaymanta Peru sutiqa kay suyupaq riqsichinanpaq kunankama kutipakullantaqmi

Wiñay kawsay

Ñawpaq Tawantinsuyu Pacha

3000 ñp watamanta 2500ñp watakama, Supi qichwapi, Karal ruynakuna (Norte Chico sibilisayun), prinsipalmente rumi wasimanta rurachisqa, rikurikunmi. 1000 ñp wataniqmanta - 200 ñp wataniqkama, Anti Walla lliwninpi -pumatam, amarutam, kunturtapas wakashina muchaq- Chavin kulturaqa puqurikusqanmi. Chaymanta, chalapa hananpi Chimu kulturaqa 100 qp-niqmanta - 700 qp-niqkama Truhillu llaqtapa hawanpi Inti Wakatam, Killa Wakatapashmi konstruisqanku. Chalapa urayninpitaq, 1 qp-niqmanta 600 qp-niqkama, iñinkupaq, tarpunankupaq qiqukunatam qillqakuq Nasqa kulturaqa puqurisqanmi.

800 qp wataniqpi, Antikunap Urayninpi Ayakuchu pukrupi Wari kulturaqa paqarisqanmi. Tiwanakupa iñiyninmanta ancha influensyayuq kultura kasqanta hamurpakusqansi kan. Sapa suyupa llimpinkunatan riqsichikuqmi chaypas, sañururasqapi aywasqakunapi shukllachisqa temaqa t'iktusqa kanraqmi. Inka Qhapaq Ñanpa wamaqnin ñanqa puqurichisqanmanta, shinallataq, heometrichasqa -tawakuchuta chimpakuq- llaqtapa wasichakuyninmanta, Wari Imperyu theoriqa -lliw Antikunapi mastarikuq kaspa- riqsichikusqanmi. Shinallataq, 1000-niq watakama qatikusqanta hamurpakusqansi kan. Chalapa hanayninpi Lampayiqi suyupiqa -qurimantapas tumpagamantapas chaninchasqa saynatata rurakuqmanta riqsichsiqa- Sikan kulturaqa Waripa tukuyninpachapi puqurisqanmi

Hinallataqsi urinnin suyupiqa Tiwanaku’qa, paqarimurqan, llapan Qullaw patapi chimpaq aylluhina. Chanta Wari Aylluqa paqarikusqan, Antis Llaqta wallpamata puquchirqan, imperiu laya llaqta paqarichispaqa, kay wallpamaqa hanaqninman mastakusqa XVIII pachaqkama. IX pachaqmanta, Wari saqipusqanmanta, Antis Wallanta mushuq chawpichaq llaqtakunaqa paqarikusqan, Lampayiqi, Chimu, Chincha hina, “qipa intermediu” “suyu-suyu llaqta” sutichasqa.

Allpa saywachi

Piruw llaqtaqa iskay chunka tawayuq Dipartamintuyuqmi Suyukuna, huk Pruwinsya Constitucionalwan kuska; hatun riqsisqa llaqtakunaqa kaykunan: Lima, Ariqipa, Truhillu, Chiklayu, Wankayu, Piwra, Qusqu chaymanta Chimputi llaqtawan.

Unay pacha conquistasqamanta Piruw llaqtaqa kimsa hatunsuyuman t`ipisqa kaqkasqa: Chala (Costa) nisqa Pasiphiku mama quchawan tinkusqa; chaymantataq Walla (Sierra) nisqa hanan pata llaqtakuna; chaymantataq Urqu (montaña) nisqa Amarumayu sach'a-sach'a suyu (Selva Amazónica) nisqa karqan. Kayhinaman t'ipisqaqa 1941 watakamallan kaq kasqa; imaraykuchus chhaqay III Asamblea General del Instituto Panamericano de Geografía e Historia nisqaqa pusaq regionman t`ipiytan apruwasqaku, chaymanta Geógrafo nisqa Javier Pulgar Vidal nisqa yuyasqa. Kay musuq t`ipiyqa Mapa Fisiográfico nisqatan rikhurichisqa, chaymi chiqan biogeografican; hinamantan kayhina suyukuna rikhurisqa:

Chala Yunka suyu Qhichwa suyu Suni suyu

Puna Hanka Rupa-Rupa Umawa

• Urqukuna: Shuyturahu - Awsanqati - Sallqantay - Saksarayuq - Shaprarahu - Waskaran - Yerupaja - - Wallakuna
• Ariqkuna: Ampay - Chhachani - Chupiqiña - Hamp'atu urqu - Misti urqu
• Quchakuna: Titiqaqa qucha - Chinchayqucha - Pallqaqucha - Aqupiya qucha Chuqllu qucha - Lankilayu - Parinaqucha - Pumaqanchi qucha - Qunuqucha - Salinas qucha - Siwinaqucha
• Mayukuna: Amarumayu - Apurimaq - Huchusuma mayu - Mantaru- Marañun - Mayutata - Pampas mayu - Putumayu - Rimaq mayu - Santa mayu - Tampu mayu - Tumpis mayu - Ukayali - Willkamayu
• Wat'akuna: Chincha wat'akunakuna - Ballestas wat'akuna - Yuraqwat'a - Titiqaqa wat'a - Amantani - Intika - Uru wat'akuna
• Amachasqa sallqa suyukuna: Abiseo mayu mamallaqta parki - Alto Purús mamallaqta parki - Bahuaja-Sonene mamallaqta parki - Cerros de Amotape mamallaqta parki - Cordillera Azul mamallaqta parki - Cutervo mamallaqta parki - Manu mamallaqta parki - Paraqas mamallaqta parki - Tinku Mariya mamallaqta parki - Utishi mamallaqta parki - Waskaran mamallaqta parki - Yanachaga-Chemillén mamallaqta parki

Chiriqunuy

Kichwa simipi Piruw saywitu

Kastilla simipi Piruw saywitu

• Tropikal chiriqunuy:

     Pluvisilva

     Paraymit'a

     Chirapakuna

     Altu pachakuna

     Transisiwnpa

• Qhichwa-qunuy chiriqunuy:

     Qhichwa

     Ch'in pacha

• Pampap chiriqunuy:

     Qullaw Urquwan

• Rit'ipa chiriqunuy:

     Altu Urqukuna

Yurakuna

• sara - papa

Uywakuna

• kuntur - tunki - wik'uña - chinchilla - charapa - tiwrun - khillaychuki challwa - chuqi challwa - samanna - pinwinu - quwi - añas - yukra - wisk'acha - mach'aqway - wakamayu - luru - puma - paqucha - wanaku - llama - suwaq'ara - uturunku

Llaqta pusanapaq rakiy

Piruw llaqtapiqa kanmi suyukuna, wamanikuna (194), k'itikunapas.

Piruwpi kanmi 24 suyu, 1 constitucional wamani, ima 1 Metropolitana Suyupas:

Piruwpi suyukuna

Suyukuna (Piruw) (2021)
	Suyu	Uma llaqta	Runakuna	Hallka k'iti kanchar (km2)	Runa ñit'inakuy (km2)
1	Amarumayu suyu	Chachapuyas	430.811	39.249	10,98
2	Anqash suyu	Waras	1.191.872	35.915	33,19
3	Apurimaq suyu	Awankay	433.494	20.896	20,75
4	Ariqipa suyu	Ariqipa	1.521.697	63.345	24,02
5	Ayakuchu suyu	Ayakuchu	673.487	43.815	15,37
6	Kashamarka suyu	Kashamarka	1.463.690	33.318	43,93
7	Qusqu suyu	Qusqu	1.372.205	71.987	19,06
8	Wankawillka suyu	Wankawillka	364.450	22.131	16,47
9	Wanuku suyu	Wanuku	764.202	36.849	20,74
10	Ika suyu	Ika	992.621	21.328	46,54
11	Sunin suyu	Wankayu	1.373.898	44.197	31,09
12	Qispi kay suyu	Truhillu	2.045.165	25.450	80,36
13	Lampalliqi suyu	Chiklayu	1.326.490	14.231	93,21
14	Lima suyu	Wachu llaqta	11.936.846	34.949	341,55
15	Luritu suyu	Ikitus	1.038.973	368.852	2,82
16	Mayutata suyu	Puerto Maldonado	177.856	85.301	2,09
17	Muqiwa suyu	Muqiwa	195.334	15.734	12,41
18	Pasqu suyu	Pasqu urqu	273.080	25.320	10,79
19	Piwra suyu	Piwra	2.075.301	35.892	57,82
20	Punu suyu	Punu	1.243.471	71.999	17,27
21	San Martín suyu	Muyupampa	911.816	51.253	17,79
22	Taqna suyu	Taqna	378.615	16.076	23,55
23	Tumpis suyu	Tumpis	255.193	4.669	54,66
24	Ukayali suyu	Pukallpa	599.345	102.411	5,85
*	Qallaw hatun kamachiy wamani	Qallaw	1.147.646	147	7.807,12
*	Lima llaqta suyu	Lima	9.821.976	2.672	3.675,89

Mama llaqta

Francisco Sagastim Piruwpa umalliqnin (2020-2021).

Pedro Pablo Kuczynskim Piruwpa umalliqnin (2016-2018).

Ollanta Humala Tassom Piruwpa umalliqnin (2011-2016).

• Kamay - Kamachi quq atiy - Ruraq atiy - Kamay paqtachi atiy - Hatun kamachi

• Dimukrasya
• Nisqalla Dimukratiya (Democracia nominal), 1824 – 1895
• Qullqisapallap Dimukratiyan (Democracia censataria), 1895 - 1930
• Qharikunap Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia masculina alfabeta), 1931 - 1955
• Chaqrusqa Qillqayatiqpa Dimukratiyan (Democracia mixta alfabeta), 1956 – 1978
• Sapsi Dimukratiya (Democracia Universal), 1979 watamanta kunankama

• Sananchakuna: Unancha - Wallqanqa - Llaqta taki - Huk sananchakuna:

• Piruwpa iskarapila
• Piruwpa llaqta qayanqillqanmi

• Suti
  • Suti: Virú ---> Pirú ---> Perú (kastilla simipi) ---> Piruw (qhichwa simipi)
  • Tukri sutin: República Peruana (Piruwki Sapan Llaqta) [1821 - 1950] ---> República del Perú (Piruw Sapan Llaqta Republikan) [1950 watamanta kunankama]

Runakuna

Runakuna (2007 watapi)

Piruw llaqtapiqa achka runa llaqtakuna indihina ayllu llaqtakunapas tiyankum, Qhichwa runa, Aymara runa, Awahun runa, Ashaninka runa, hukkunapas.

Rimaykuna

• Kastilla simi (tukri simi hina llamk'achisqa): 16 000 000 rimaq
• Qhichwa simi: 8 000 000 rimaq
• Aymara simi: 500 000 rimaq
• Awahun simi: 45 000 rimaq
• Ashaninka simi: 40 000 rimaq
• Machiqinqa simi: 10 000 rimaq
• Haqaru simi: 3 000 rimaq

Piruwpi simikuna (2007)
	Suyu	Kastilla simita rimaqkuna /1	%	Indihina simita rimaqkuna /1, /2	%
1	Amarumayu suyu	281.177	85,4	46,940	14.3
2	Anqash suyu	653,576	68.1	303,806	31.7
3	Apurimaq suyu	100,563	28.1	256,371	71.7
4	Ariqipa suyu	871,940	82.7	180,615	17.1
5	Ayakuchu suyu	194,216	35.7	348,720	64.1
6	Kashamarka suyu	1,225,311	99.2	6,792	0.5
7	Qusqu suyu	485,919	46.3	558,772	53.3
8	Wankawillka suyu	140,824	35.1	259,750	64.7
9	Wanuku suyu	475,899	70.6	196,855	29.2
10	Ika suyu	610,410	95.0	31,194	4.9
11	Sunin suyu	950,816	86.4	148,068	13.5
12	Qispi kay suyu	1,443,774	99.5	4,792	0.3
13	Lampalliqi suyu	978,150	97.5	23,323	2.3
14	Lima suyu	7,202,159	93.2	510,385	6.6
15	Luritu suyu	707,281	92.6	55,077	7.2
16	Mayutata suyu	76,689	79.2	19,771	20.4
17	Muqiwa suyu	116,807	78.8	31,294	21.1
18	Pasqu suyu	226,336	90.0	24,683	9.8
19	Piwra suyu	1,482,911	99.6	3,842	0.3
20	Punu suyu	387,191	33.8	757,685	66.1
21	San Martín suyu	631,401	98.0	11,599	1.8
22	Taqna suyu	211,526	80.1	52,318	19.8
23	Tumpis suyu	177,913	99.6	463	0.3
24	Ukayali suyu	330,112	87.7	45,527	12.1
*	Qallaw hatun kamachiy wamani	755,326	94.8	40,672	5.1
*	Lima llaqta suyu	-	-	-	-
*	Llapan	20,718,227	83.9	3,919,314	15.9

/1 rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

(Pukyu: )

Iñiykuna

• Kristiyanu iñiy
• Tawantinsuyu iñiy, kathuliku kristiyanu iñiywan chaqrusqa

Hatun llaqtakuna

Lima, uma llaqta

• Lima 8 500 000 tiyaq
• Ariqipa 850 000 tiyaq
• Truhillu 790 000 tiyaq
• Piwra 315 000 tiyaq
• Qusqu 300 000 tiyaq
• Hullaqa 208 553 tiyaq

Musiku

• Kañinakuna: Sol de plata, Libra peruana, Sol de Oro, Inti, Nuevo Sol

Karu puriy

Turistiku llaqtaqa Qusqu, chay Qusqupiqa Machu Pikchu unay llaqta kan, hinaspa Willka Qhichwa kan. Mayutata suyupi tarikullantaq Manu mamallaqta parki. Punu suyupitaq Titiqaqa qucha, hinaspa Sillustanipi chullpakuna kan. Ariqipa suyupitaq Misti nina urqu, Qullqa qhichwa hinaspapis Nina Urqu Qhichwa (Valle de los volcanes) tarikullantaq. Ika suyupitaq Naska siq'ikuna hinaspapis Paraqas mamallaqta parki chaykuna kan. Anqash suyupitaq Waylas qhichwa hinaspa Waskaran (6,768 m) chaykuna kan. Ikitus llaqtapitaq llipin sach'akunayuq selva hinaspa Amarumayu hatun mayu ima kan; Tumpis suyupitaq ima munay playakuna kan. Lampalliqipitaq Valle de las Pirámides hinaspa Tesoros de Sipan nisqakuna kan. Kashamarka suyu Inka armakuna hinaspa sumaq campiñayuq. Qispi kay suyutaq unay pacha mawk'a Chan Chan llaqtayuq.

Yachay tarpuy

Qillqakuna - Qillqaqkuna

• (Apu) Ollantay (aranwa)
• Waman Puma de Ayala (* 1534 ? (1550 ?) - † c. 1615)
• Inka Garcilaso de la Vega (1539 – 1616)
• Flora Tristan (1803 - 1844)
• César Vallejo (1892 - 1938)
• José María Arguedas (1911 - 1969)
• Julio Ramón Ribeyro (1929 – 1994)
• Mario Vargas Llosa (* 1936)

Taki kapchiy

• Ima Sumaq, Juan Diego Flórez, Felipe Pinglo Alva, Chabuca Granda, Jesús Vásquez, Tania Libertad, Cecilia Barraza, Arturo Cavero, Eva Ayllón, Dina Páucar Valverde, Sonia Morales, Delfin Garay, Uchpa, Shapis, Grupo 5, Gian Marco, Susana Baca (takiq, Grammy 2002), Susan Ochoa.

Tusuy

• Carccacha, Vania Masías

Raymikuna

• Pachakamilla Kristu
• Quyllur Rit'i

Pachakamilla Kristu

P'unchaw	Suti
1 Qhulla puquy killa	Musuq wata
2 Hatun puquy killa	Mamacha Kanchi Raymi (Punu)
Iskay kaq Intichaw Hatun puquy killapi	Pisqu pusuqay p'unchaw
Pawkar waray killa - Ayriway killa	Willka Killa ñan
1 Aymuray killa	Llamk'ay p'unchaw
Inti raymi killa	Quyllur Rit'i (Qusqu Suyu)
29 Inti raymi killa	Hutsannaq Piru wan Hutsannaq Pawlu
6 Anta situwa killa	Yachachiq p'unchaw
7 Inti raymi killa	Unancha p'unchaw
Inti raymi killa	Antikunap takinan p'unchaw
24 Inti raymi killa	Chakraruna p'unchaw
28 Anta situwa killa	Yaya llaqta kusikuy
30 Chakra yapuy killa	Limaqmanta Hutsannaq Rusa
Kantaray killa	Illaqmiyuq Riqisqa nisqap killan
8 Kantarya killa	Anqamusta wamparpaq maqanakun
31 Kantarya killa	Wiraquchap takin p'unchaw
1 Ayamarka killa	Lliw Hutsannap p'unchawnin
8 Qhapaq raymi killa	Map'annaq kunsi p'unchaw
9 Qhapaq raymi killa	Ayakuchu maqay
25 Qhapaq raymi killa	Ancha Yurí

Rikchakuna

• 
  Piruw (NASA)
• 
  Machu Pikchu
• 
  Pachakamilla Kristu
• 
  Santa Rosa Limamanta
• 
  Kuntur, Qullqa qhichwa hawanpi phawaq
• 
  Tupaq Amaru iskay ñiqin
• 
  Mawk'a wasi pampa, Chan Chan
• 
• 
  Wantar Chawin
• 
  Quyllur rit'i
• 
  Marinera
• 
  Ceviche
• 
  Utkupampa mayu, Amarumayu suyu
• 
  Qullqa Qhichwa, (Ariqipa suyu
• 
  Ruru qhatuq warmi, Wamanqa llaqtapi Ayakuchu suyupi
• 
  Urarina shaman, 1988

Apaykachana

• Panamirikana ñan
• Khillayñan: 3.462 km
• ñankuna: 72.900 km
• 254 antanka pampa

Kaypipas qhaway

• Lista: Yachay sunturkuna (Piruw)
• Awya Yala

Punku p'anqa: Piruw

Hawa t'inkikuna

• Commons nisqaqa multimidya kapuyninkunayuqmi kay hawa: Piruw.
• www.congreso.gob.pe - Rimana Wasimanta
• www.congreso.gob.pe / Perú Suyu Hatun Kamay Pirwa 1993
• Peru: Huk Ñeqen Ekolohika kallpayoq Pacha
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (kastilla simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (qhichwa simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (aymara simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (ashaninka simipi widyum)
• INDEPA, Piruwpa llaqta takin (awahun simipi widyum)
• PETROPERU (qhichwa simipi)
• PETROPERU (aymara simipi)