Wikipidiya

Qusqu suyu

(Qusqu Suyu-manta pusampusqa)

Qusqu suyu (aymara simipi: Qusqu jach'a suyu; kastilla simipi: Departamento del Cusco) nisqaqa Piruw mama llaqtapi huk suyum. Uma llaqtanqa Qusqu llaqtam.

Qusqu suyu
Qusqu jach'a suyu
Departamento del Cusco
Saywitu Wallqanqa
Piruwpi Qusqu saywitu
Piruwpi Qusqu saywitu
Qusqu wallqanqa
Qusqu wallqanqa
Unancha
Qusqu unanchan
Qusqu unanchan
.
Mama llaqta Piruw
Tinkurachina siwikuna 11º 13´19" S,
72º 59´52" y 73º 57´ 45" W
Pruwinsyakuna 13
Distritukuna 108
Uma llaqta Qusqu
Simikuna qhichwa simi, kastilla simi
Runakuna 1.216.168 (2007 watapi)
Runa ñit'inakuy 16,79 runa / km²
Hallka k'iti kanchar 72.104,41 km²
Hanaq kay 6.372 m (Awsanqati (max.)
Kamasqa wata 18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi
Kamachiq runa Jean Paul Benavente García
(2019–2022)
Karu rimay yupay +84
Pacha suyu UTC-5
Qhichwa simipi llika tiyanan
Kastilla simipi llika tiyanan regioncusco.gob.pe
Qusqu suyup wamaninkuna

Wiñay kawsay

llamk'apuy

Kamasqa 18 ñiqin ayriway killapi 1822 watapi.

Allpa saywachi

llamk'apuy
 
Qusqumanta Punukama khillay ñan, Raya q'asapi (4.321 m)

Hatun urqukuna

llamk'apuy
 
Saksarayuq
 
Awsanqati
Urqu Hanaq kay Walla Pruwinsya Distritu
Awsanqati 6.372 m Willkanuta Qispiqanchi
Qanchi 		Uqunqati
Pitumarka
Sallqantay 6.271 m Willkapampa Urupampa
Urupampa
Killapampa
Anta 		Machu Pikchu
Ullantaytampu
Santa Teresa
Limatampu
Qullpa Ananta 6.110 m Willkanuta Qispiqanchi Uqunqati
Chumpi urqu 6.106 m Willkanuta Qispiqanchi
Qispiqanchi
Qanchi 		Uqunqati
Markapata
Pitumarka
Alqamarinayuq 6.102 m Willkanuta Qispiqanchi Uqunqati
Hatun Uma 6.093 m Willkanuta Qispiqanchi
Qanchi 		Uqunqati
Pitumarka
Amruqa 6.049 Willkanuta Qispiqanchi
Qanchi 		Markapata
Pitumarka
Saksarayuq 5.996 Willkapampa Killapampa Santa Teresa
Willka Wiqi 5.682 m Willkapampa Killapampa
Urupampa 		Wayupata
Ullantaytampu

Hatun mayukuna purimuq mayukunawan

llamk'apuy
 
Willkamayu
Apurimaq mayu Willkamayu Pilupata mayu Markapata mayu
Kachimayu Willkamayu Mayutata Arasa mayu
Liwitaka mayu Yanatili mayu Q'irus mayu Nusinisqatu mayu
Wililli Yawiru Paluma Kamanti mayu
Qañawimayu Mapachu mayu Tunu mayu Asulmayu
Pampakuna mayu Timpya mayu . Suqapata mayu
Willawirhin mayu Kamisiya mayu . .
Chirumpiari mayu Picha mayu . .
Pichari mayu . . .

Pukyu: CTAR CUSCO - GRPPDI

Hatun quchakuna

llamk'apuy
 
Siwinaqucha, Chiqakupi distritu
Qucha Pruwinsya Distritu Hanaq kay km²
Siwinaqucha Qanchi Chiqakupi 4.865 m 265.40
Pumaqanchi Aqumayu Pumaqanchi 3.660 m 276,70
Lankilayu K'anas Lanki 3.960 m 477,70
Asnaqucha Aqumayu Musuqllaqta 3.760 m 33,00
Pampamarka qucha K'anas Pampamarka 3.800 m 76.50
Lukri qucha Qispiqanchi Lukri 3.170 m
Wakarpay Qispiqanchi Lukri 3.170 m
Urqus qucha Qispiqanchi Urqus 3.180 m
Waypu qucha Urupampa Chinchiru
Piuray qucha Urupampa Chinchiru
Aqupiya qucha Aqumayu

Yurakuna

llamk'apuy

Uywakuna

llamk'apuy
 
Tunki

Qusqu suyupiqa kay pisqukunam [1] kawsanku:

Pulitika Rakiy

llamk'apuy

Chunka kimsayuq pruwinsyanmi kan.

Pruwinsya Runakuna (2007) [2] Uma llaqta
Anta 54.828 Anta
Aqumayu 27.357 Aqumayu
Chumpiwillka 75.585 Santu Tumas
K'anas 38.293 Yanawqa
Khallka 65.407 Khallka
Kiskachay 62.698 Yawri
Killapampa 166.833 Killapampa
Paruru 30.939 Paruru
Pawqartampu 45.877 Pawqartampu
Qanchi 96.937 Sikuwani
Qispiqanchi 82.173 Urqus
Qusqu 367.791 Qusqu
Urupampa 56.685 Urupampa

Runakuna

llamk'apuy

Qusqu suyupiqa Amarakaeri, Ashaninka, Machiqinqa, Piru runa, Qhichwa runakunam tiyanku.

Simikuna

llamk'apuy
Qhapaq qillqasqa: Qusqu suyupi rimaykuna

Qusqu suyupiqa aswanta runasimitam, kastilla simitam rimanku.[3]

Simi Rimaqkuna 2004 (%) Rimaqkuna 2009 (%)
Qhichwa simi 54,5 54,3
Indihina simi /1 4,1 0,2
Kastilla simi 41,1 45,2
Hukkuna /2 0,3 0,3

/1 aymara simi huk indihina simipas

/2 inlish simi, purtuyis simi, huk hawa simi, ruqt'u runakuna

Qusqu suyupiqa Qusqu-Qullaw runasimitam rimanku.

Pruwinsya Kastilla simita rimaqkuna /1 % Indihina simita rimaqkuna /1, /2 %
Anta 13,972 28.2 35,442 71.5
Aqumayu 2,813 11.7 21,140 88.1
Chumpiwillka 5,377 8.1 60,690 91.7
K'anas 2,563 7.6 31,154 92.3
Khallka 16,925 29.0 41,285 70.7
Kiskachay 16,457 29.5 39,248 70.4
Killapampa 75,657 51.1 72,004 48.6
Paruru 1,965 7.2 25,378 92.7
Pawqartampu 5,185 13.2 34,060 86.6
Qanchi 34,765 39.9 52,288 60.0
Qispiqanchi 17,242 23.9 54,820 76.0
Qusqu 269,619 80.3 64,355 19.2
Urupampa 23,379 45.7 26,908 52.6
Llapan 485,919 46.3 558,772 53.3

/1 Rimaqkuna: 5 / 5+ wata

/2 Indihina simi: qhichwa simi, aymara simi, ashaninka simi icha huk indihina simi (mana hawa simi)

Pukyu:[4]

Karu puriy

llamk'apuy

Huk karu purinakuna, karu purina mawk'a wasichasqakuna :

 
Saksaywaman
 
Tampumach'ay
 
K'anamarka
 
Willkamayu
 
Ullantaytampu
 
P'isaq

Raymikuna

llamk'apuy
 
Inti raymi Saksaywaman, Qusqu
 
Quyllur rit'i

Tusuy

llamk'apuy

Yachachiy

llamk'apuy

Suyupi paqarisqa

llamk'apuy
 
María Sumire

Qillqaqkuna:

Pulitikukuna:

Musiku

llamk'apuy

Apaykachana

llamk'apuy

Kaypipas qhaway

llamk'apuy

Willay pukyukuna

llamk'apuy
  1. ↑ Sinru qillqa: Wakarpay quchapi pisqukuna (Qhichwa simipi, inlish simipi, kastilla simipi, latin simipi)
  2. ↑ www.inei.gob.pe
  3. ↑ www1.inei.gob.pe (kastilla simi)
  4. ↑ www.inei.gob.pe/ (2007)

Hawa t'inkikuna

llamk'apuy

Churupampa – Piluta hayt'aq warmikuna

llamk'apuy
  Qusqu suyu  
Uma llaqta: Qusqu
Puruwinsiyakuna: Anta • Aqumayu • K'anas • Khallka • Kiskachay • Killapampa • Paruru • Pawqartampu • Qanchi • Qispiqanchi • Qusqu • Urupampa
Amachasqa sallqa suyukuna: Machiqinqa ayllu llaqta risirwa • Machu Pikchu willkachasqa ñawpa suyu • Manu mamallaqta parki • Megantoni mamallaqta willkachasqa • Utishi mamallaqta parki
Urqukuna: Akichwa • Alqamarinayuq • Amruqa • Anqasqucha • Apu Qañakway • Apuy Padreyoc • Awsanqati • Awsanqati (Sayapata) • Ayakachi • Bonanta • Chakiriyuq • Chawpimayu • Chikun • Chimpulla • Chinchina • Chuqisapra • Chukitakarpu • Chumpi • Ch'uñuna • Grau‎ • Halanikuna • Halanquma • Hapu Punta • Hatun Allpapata • Hatun Uma • Hatunkampa • Hatunñanu Punta • Iskina • Iskupitani • Kampalla • Kimsachata • Kisuq'ipina • Kiswar • Kunka • Kuntur Ikiña • Kunturquta • Kunturwachana • Markuni • Millu • Muskaya • Muyuq • Ninaparaqu • Pachanta • Padreyoc • Palkay • Panta • Pantipata • Pitusiray‎ • Puka Puka • Puka Punta • Pumanuta • Pumasillu • Pumawank'a • Q'umirqucha • Qallanqati • Qhapaqsaya • Qillqa (Qusqu) • Qiluqanuqa‎ • Qullpa Ananta • Qullqi •Qullqip'unqu • Quriwayrachina • Quyllurpuñuna • Quysupakana • Saksarayuq • Sallqantay • Sallqantay (Qispiqanchi) • San Braulio • Santa Katalina • Sasawini • Sawasiray • Sinaqara • Suqchupampa Suray • Takusiri • Tukarway • Uqhupampa • Walawantay • Wamantay • Waqay Willka • Wasaqucha • Wayanay • Waykintani • Wayna Pikchu • Wayruru Punku • Wila Jaqhi • Willka Wiqi • Wisk'achani • Yanaqaqa • Yana Urqu • Yayamari - Wallakuna: Willkanuta walla • Willkapampa walla • Raya walla • Urupampa walla
Quchakuna: Amayani qucha • Aqupiya qucha • Asnaqucha • Lankilayu • Lukri qucha • Pampamarka qucha • Pichqaqucha • Piuray qucha • Pumaqanchi qucha • Q'illuqucha • Sinkrinaqucha • Siwinaqucha • Urqus qucha • Wakarpay • Waypu qucha • Yanaqucha
Mayukuna: Apurimaq mayu • Inampari mayu • Pinchimurumayu • Willkamayu
Runa llaqtakuna: Amarakaeri • Ashaninka • K'ana • Machiqinqa • Piru • Qhichwa • Qhichwa • Q'irus • Yurakari
Qusqu suyupi rimaykuna: ashaninka • arawaka • harakmbet • kastilla • machiqinqa • qhichwa
Mawk'a llaqtakuna: Chinchiru • Chuqik'iraw • Huch'uy Qusqu • Machu Pikchu • Muray • Muyuqmarka • Q'inqu • Qurikancha • Raqch'i • Rusaspata • Saksaywaman • Tampumach'ay • Tarawasi • Tipun • Wamanmarka • Wayna Pikchu • Willkapampa • Ñusta Hisp'ana
  Suyukuna (Piruw)  
Amarumayu · Anqash · Apurimaq · Ariqipa · Ayakuchu · Ika · Kashamarka · Lampalliqi · Lima · Luritu · Mayutata · Muqiwa · Pasqu · Piwra · Punu · Qispi Kay · Qusqu · San Martín · Sunin · Taqna · Tumpis · Ukayali · Wankawillka · Wanuku
"https://qu.wikipedia.org/w/index.php?title=Qusqu_suyu&oldid=670537" p'anqamanta chaskisqa (Wikipedia, Qhichwa / Quechua)